Rigardo malantaŭ la sanktulan bildon

Ĉi tiu Zamenhof-tago estas taŭga momento por iom rigardi malantaŭ la sanktulan bildon, kiun ni esperantistoj havas pri la iniciatinto de nia lingvo, kaj trovi tie la homon Zamenhof. Per "sanktula bildo" mi celas la kutiman historion, simpligitan kaj idealigitan, pri la unuaj jardekoj de Esperanto. Laŭ tiu kutima historio, Zamenhof, publikiginte sian genian lingvon en 1887, kuraĝe defendis ties bazan strukturon kontraŭ reformemuloj, ĝis en la unua kongreso en 1905 la esperantistoj fine akceptis la Fundamenton kiel la neŝanĝeblan bazon de la lingvo. Inter la esperantistoj restis tamen reformemuloj, kiuj en 1907–1908 kreis sian propran planlingvon Ido kaj perfide forlasis Esperanton. Sed krom la lingvo, Zamenhof donis al la esperantistoj ankaŭ la internan ideon, kiu estas "frateco kaj justeco inter ĉiuj popoloj" (Z en la ĝeneva kongreso 1906), "sur neŭtrala lingva fundamento forigi la murojn inter la gentoj kaj alkutimigadi la homojn, ke ĉiu el ili vidu en sia proksimulo nur homon kaj fraton" (Z en la krakova kongreso 1912).

Estas konate, ke la vera historio estis pli komplikita. Aŭ tio devus esti konata, ĉar en 2009 aperis la bonega scienca biografio de Zamenhof, Homarano (dua eldono 2011), verkita de Aleksander Korĵenkov. Jam en 2006 li publikigis Mi estas homo, kolekton de ideologiaj tekstoj de Zamenhof. Multaj pli fruaj biografioj pli similis al hagiografio, celanta plibriligi sanktulan bildon; iliaj aŭtoroj ne konis ĉiujn fontojn, kiujn Korĵenkov skrupule kolektis, nek sciis la rusan lingvon necesan por utiligi tiujn fontojn. Sed bedaŭrinde nura aperigo de novaj studoj kaj faktoj ne aŭtomate ŝanĝas la mitojn kaj rakontojn, kiujn la homoj kutimas kredi.

Ĉi tie mi ĉerpos faktojn el Homarano, sed tio ne nepre signifas, ke Korĵenkov samopinius kun mi pri ĉiuj interpretoj de tiuj faktoj. Des pli mi rekomendas legi lian libron, se vi tion ne jam faris.

Unue do pri la frua historio de Esperanto kaj pri diversaj reform-proponoj. Estas konate, ke en 1894 Zamenhof skizis reformitan Esperanton, kiun la esperantistoj en perletera voĉdonado malakceptis (157 neaj voĉoj kontraŭ 93 jesaj); kaj ofte oni diras, ke Zamenhof eĉ celis tiun malakcepton kaj aranĝis la voĉdonadon nur por silentigi la reformemulojn. Kaj laŭ la historio kutime rakontata, la akcepto de la "netuŝebla" Fundamento en la bulonja kongreso (1905) fine stabiligis la lingvon.

Sed apenaŭ sekiĝis la inko de la Fundamento, Zamenhof komencis ellabori radikalajn reformojn de Esperanto kaj daŭrigis tion, kun interrompoj, ĝis la fino de sia vivo. En 1906 li estis eĉ preta rajtigi Émile Javal fari lingvajn reformojn, kondiĉe ke danke al tiuj Esperanto estu akceptita en la francaj lernejoj kiel elektebla fako. En 1906 li ankaŭ skribis al la membroj de la nov-establita Lingva Komitato pri reformoj, sed ĝia prezidanto Émile Boirac rifuzis dissendi lian leteron al la komitatanoj. Simile okazis en 1908, kiam la gvidantoj de Akademio de Esperanto rifuzis plusendi lian cirkuleron pri reformoj. Nur en 1909 la Akademio povis voĉdoni pri pluraj reformoproponoj devenantaj de Zamenhof, sed malakceptis ĉiujn. La lasta manuskripto adresita de Zamenhof al la esperantistoj en 1915 parolas pri unufoja porĉiama revizio de Esperanto; Edmond Privat, biografiisto de Zamenhof, posedis la manuskripton, sed ĝin prisilentis.

Formale Zamenhof proponis lingvajn novaĵojn, kiuj estus uzataj paralele kun la Fundamentaj formoj, sed nuntempe la Akademio ne hezitus deklari multajn el liaj proponoj rekte kontraŭ-Fundamentaj. Tiaj proponoj estis forigo de la supersignitaj literoj, forigo aŭ libervoligo de la artikolo, malkonstruo de la tabelvorta sistemo, nedeviga akuzativo, nevaria adjektivo, pluralo de la substantivoj per -i anstataŭ -oj, forigo de la vortoj finiĝantaj per -aŭ.

Zamenhof, kun nedecidema karaktero, estis sub forta influo de la francaj gvidantoj de la movado, kaj se tiuj opiniis, ke iuj partoj de la lingvo malhelpas oficialan akcepton de Esperanto, eĉ se nur en Francio, Zamenhof parte kredis ilin kaj tiam ne lasis la Fundamenton limigi lin. Li ankaŭ mem trovis iujn formojn neoportunaj en uzo. La Fundamento do ne malhelpis, ke Esperanto ekiru la senfinan vojon de lingvaj reformoj kaj eternaj disputoj prilingvaj, sed nian lingvon savis tri faktoj. Unue, la reformemuloj (inkluzive de Zamenhof mem) neniam sukcesis konsenti inter si pri la detaloj de la reformoj kaj ilia amplekso. Due, la granda amaso de la esperantistoj ne volis vidi radikalajn ŝanĝojn en la lingvo, kiun ili jam estis lernintaj kaj uzantaj. Trie, la Ido-skismo altiris la plimulton de la ĉefaj reformemuloj al alia planlingvo kaj estis do bonfara por Esperanto. Mi estus preta konkludi, ke la unuecon de Esperanto fine savis nek Zamenhof nek la Fundamento, sed Ido!

Pri la interna ideo ne povas ekzisti dubo, ke ĝiaj fruaj vortigoj devenas de Zamenhof mem. Li prezentis ĝin en siaj kongresaj paroladoj proprariske, malgraŭ la avertoj de la raciismaj movadaj gvidantoj. Ĝi estis varme kaj entuziasme akceptata de la esperantistoj. Dufoje en ĉiu Universala Kongreso, la himno "La Espero" skribita de Zamenhof memorigas ankaŭ nin nuntempulojn pri la ĉefa enhavo de la interna ideo. Tiusence, la esperantistoj vere konas Zamenhofon la ideologon, kvankam ili ne tiel bone konas lin kiel lingvoplananton.

La bildo estas tordita iom aliloke. Efektive, Zamenhof dum sia vivo uzis multe da energio por krei ne nur neŭtralan tutmondan lingvon, sed ankaŭ neŭtralan tutmondan religion, aŭ filozofian-religian ideologion, kies unuaj versioj nomiĝis hilelismo sed kiu en siaj pli maturaj versioj (ekde 1906) nomiĝis homaranismo. Li ankaŭ diversforme planis kreadon de "neŭtrala popolo", al kiu ĉiuj homoj povus fine aliĝi. Por li, Esperanto estis nur parto de la homaranisma ideologio. Sed en la versio de homaranismo el la 1913-a jaro Esperanto havis malpli grandan rolon kaj ne estis menciita rekte, kaj en la lasta versio, farita en Februaro de la 1917-a jaro, Esperanto rolas neniel. Iam mi skribis, ke se Zamenhof nun mirakle revenus en la mondon, li tute ne okupiĝus pri lingvaj demandoj sed komencus energie labori por pli bona interkompreno de kristanoj, islamanoj kaj judoj.

La interna ideo estis tiu eta parto de hilelismo-homaranismo, kiun la gvidantoj de la movado, cenzurantaj la kongresajn paroladojn de Zamenhof, permesis priskribi por la esperantistoj. Ĝi do estis ne la ideologio, kiun Zamenhof kreis por ni, sed ĝia tre modesta surogato, kiu ne tre distingiĝas de la ideoj de multaj aliaj mondpacaj kaj humanismaj movadoj, nek fine malhelpis la esperantistojn batali en sianaciaj armeoj dum la mondmilito. Sed kvankam la interna ideo ne distingas esperantismon disde multaj aliaj mondpacaj movadoj, ĝi tamen distingas Esperanton disde aliaj lingvoj, kaj eble tio estas la grava afero.

Resume, la fruaj jardekoj de Esperanto ne estas priskribeblaj kvazaŭ gvidataj de la genio de Zamenhof. Oni havas tri flankojn, kiuj reciproke influas kaj limigas unu la aliajn. Unue, Zamenhof, originala pensulo el Orienta Eŭropo, neelĉerpebla fonto de grandaj ideoj celantaj ŝanĝi la tutan mondon, sed nedecidema kaj ne tre kapabla direkti aliajn homojn. Due, la okcident-eŭropaj (ĉefe francaj) movadestroj, raciistoj, kiuj vidas en Esperanto nur praktikan instrumenton, eventuale plibonigeblan simile al iu ajn laborilo. Trie, la esperantista amaso kiu, kvankam ĉiam preta kvereli pri detaloj de la lingvo, ne volas vidi en ĝi abruptajn radikalajn ŝanĝojn, kaj kiu pretas akcepti moderan dozon da idealismo kaj interhoma gefrateco, se tio solenigas la kongresojn sed ne postulas tro multe en la ĉiutaga vivo.

Esperanto, ĝiaj movado kaj komunumo, formiĝis en tia komplikita interagado. Zamenhof iniciatis ĝin, sed jam dum la unuaj jardekoj ĝi evoluis laŭ sia propra vojo, parte sendepende de li, parte eĉ kontraŭ lia volo. La "Majstro" estis ne profeta gvidanto de la movado, sed la unua kaj plej sindona esperantisto.

Sciencisto, diplomato, esperantisto (2/2)

Foto: Salon Strindberg. Fonto: Museovirasto,

(daŭrigo de la antaŭa blogaĵo)

En januaro 1895 Ramstedt aĉetis lernolibron de la nova internacia planlingvo Esperanto, iniciatita de Zamenhof nur malpli ol ok jarojn pli frue. Jam la sekvan jaron li anoncis sin al la esperantista adresaro kolektata de Zamenhof, kaj en 1897 li aperigis poemtradukojn en Esperanto-gazetoj. Li aktivis en la movado en Turku kaj poste en Lahtio, kie lian Esperanto-kurson partoprenis pli ol 40 urbanoj. De jarcento en la kantlibroj de Esperanto-kluboj de Finnlando cirkulas lia traduko de la kanto "Somertago en Kangasala" ("Kesäpäivä Kangasalla"), kelkfoje sen indiko de la tradukinto.

La juna Ramstedt ankaŭ vigle korespondis kun diverslandaj esperantistoj; en lia persona arĥivo konserviĝas almenaŭ unu korespondaĵo de Zamenhof mem.

Printempe de la jaro 1917 li instruis en la Universitato de Helsinko prelegserion kun la titolo “Enkonduko en ĝeneralan lingvistikon konsidere Esperanton”, kie oni komparis la strukturojn kaj esprimmanierojn de diversaj lingvoj utiligante ankaŭ ekzemplojn el Esperanto. Per nuntempaj terminoj oni povas diri, ke la aliro en lia universitata kurso estis lingvotipologia. Ankoraŭ en 1919 li aranĝis Esperanto-kurson por universitataj studentoj.

En 1922 okazis en Helsinko la 14-a Universala Kongreso de Esperanto – la unua granda internacia kongreso en la nove sendependa Finnlando. Ramstedt estis petita prezidi la kongreson, sed ĉar la vojaĝo el Japanujo, kie li tiutempe funkciis kiel diplomato, estus longa kaj multekosta, li ne povis akcepti la taskon. Sed ĝuste en Japanujo lia agado per kaj por Esperanto fariĝis grava.

La japanaj esperantistoj entuziasme bonvenigis diplomaton-esperantiston, kiu altigis la prestiĝon de la lingvo. Li interesigis pri Esperanto interalie la verkiston MIYAZAWA Kenji, kiu vaste famiĝis en Japanujo nur multe post sia antaŭtempa morto en 1933. En lia verko Nokto de la Galaksia Fervojo (1927, Esperanta traduko 1994) rolas ankaŭ Esperanto, same en la animea filmo farita en 1985 surbaze de tiu fabelo. Ramstedt estas evidente la sola eksterlandano, al kiu Miyazawa donacis unuajn eldonojn de siaj libroj; ili estas nuntempe grandaj raraĵoj.

En 1920, Ramstedt aperigis Esperantajn tradukojn de tri poemoj de la finna poeto V. A. Koskenniemi en la japana Esperanto-gazeto La Revuo Orienta (en la numeroj 6 kaj 7 de tiu jarkolekto) : “La kara, ŝi estas eta gejŝin’”, “Nokto tegas la tegmento-limojn” kaj “En aŭtuno”.  La tradukojn mi eble ne nomus majstraj, sed Ramstedt bone regas Esperanton kaj kuraĝas reordigi la tekston por konservi la ritmon kaj por rimi per signifohavaj vortoj. (La finnaj originaloj estas “Mun armaani pieni geisha on”, “Laula mulle laulut nuoruuteni” kaj “On kaikki syksyn tähdet syttyneet”. La tradukoj estis republikigitaj en La Revuo Orienta numero 5, 2019 – dankon al Nitta Takamichi kaj Osmo Buller pro ilia helpo por trovi ilin.) 

En Shizuoka, kies guberniestro tute malpermesis kunvenojn de esperantistoj, Ramstedt kuraĝe faris publikan prelegon en Esperanto – ĉar li apartenis al la diplomataro, li povis prelegi sen malhelpo de la aŭtoritatuloj, kaj poste ankaŭ la agado de la lokaj esperantistoj en la gubernio faciliĝis.

Sed laŭ Ramstedt mem, la japanaj esperantistoj eĉ pli utilis al lia diplomata laboro ol li utilis al Esperanto en Japanujo. Li ofte prelegis en plej diversaj urboj pri Finnlando en Esperanto kun interpretado de iu japana esperantisto. Povis ĉeesti eĉ mil aŭskultantoj. Multaj japanaj esperantistoj okupis centrajn poziciojn en la japanaj politika kaj akademia vivoj, kaj pere de ili Ramstedt povis starigi kontaktojn, kiujn li alie ne havus. Unu el liaj plej gravaj Esperantaj konatoj estis la ĉefdelegito de UEA, GA Morizō, kiu havis vastajn kontaktojn en Tokio kaj multe klopodis por interesigi politikistojn pri plibonigo de fervojaj komunikoj inter Finnlando kaj la Pacifika marbordo.

Post sia reveno al Finnlando, Ramstedt funkciis kiel la prezidanto de Esperanto-Asocio de Finnlando ekde 1936 ĝis 1939. Poste li estis elektita honora prezidanto. (En sia historieto pri la Esperanto-Societo de Lahtio, Esa Lång skribas, ke Ramstedt jam en 1919 estis elektita kiel la prezidanto de Esperanto-Asocio de Finnlando, sed li devis post kelkaj monatoj fordoni la funkcion pro sia diplomata misio al Japanujo.)

En la entombigo de Ramstedt, inter la multaj florkronoj metitaj sur la ĉerkon estis tiu komuna de la finnaj Esperanto-organizaĵoj. Vilho Setälä anoncis, ke la Esperanto-Instituto de Finnlando transprenas la devizon de Ramstedt: “palvelua ikä kaikki” (laŭvorte “la tuta vivo [estas] servado”, esperantigita “unu vivo, unu servado”).

—

Necesas rimarkigi, ke pri Ramstedt kiel esperantisto cirkulas pluraj neĝustaj informoj, kiuj ŝajnas deveni precipe de la malbonkvalita artikolo pri li en Enciklopedio de Esperanto (1933). Ĝi tekstas jene:

“Ramstedt, Gustav John, finno, d-ro, prof. eksministro. Nask 22 okt. 1873 en Tammisaari. Univ. prof. pri altaja lingvoscienco, 1918, de 1919 ĝis 1930 ambasadoro de F. en Tokio por Japanujo kaj Ĉinujo. Sciencaj esplorvojaĝoj en Mongolujo kaj Ĉinujo. Unu el la unuaj finnaj e-istoj (de 1891). Propagando kaj kursoj. En 1908 serio da prelegoj en la Univ. de Helsinki pri “Lingvoscienco kaj E”. Tradukis el inna kaj japana lingvoj multajn versaĵojn, kiuj aperis en diversaj eldonaĵoj, i. a. en “Voĉoj de popoloj” (Kabe). Per sia aŭtoritato kiel lingvisto kaj diplomato multe helpis al la movado ĉe la oficialaj rondoj. Dum sia restado en Japanujo subtenis E-n en tiu lando.”

Ramstedt estis neniam nomumita ambasadoro, sed reprezentis Finnlandon nur kun la pli malalta titolo de aferŝarĝito (ankaŭ “ministro” aludas al diplomata rango pli malalta ol ambasadoro). Lia diplomata misio finiĝis en 1929, ne en 1930.

Laŭ la biografio de Harry Halén, la unua mencio de Esperanto en la taglibroj de Ramstedt troviĝas ne en 1891 sed nur en januaro de la jaro 1895, kiam li aĉetis lernolibron de Esperanto. Osmo Buller tamen skribas en La Revuo Orienta (2014, februaro): “En 1891 la nomo de Ramstedt aperis en unu el la adresaroj de esperantistoj, kiujn Zamenhof eldonis. Lia numero estas 3604.” Efektive, en la XVII-a adresaro sub tiu numero aperas en la urbo “Abo” (Åbo, la sveda nomo de Turku): “ – Martinstrato 5. – G. J. Ramstedt, fil. mag. (instruisto en finna liceo)”, sed tiu adresaro ja listas esperantistojn kiuj registriĝis inter oktobro 1895 kaj januaro 1897, kio kongruas kun la taglibra mencio en 1895. Kaj kompreneble en 1891 Ramstedt ankoraŭ estis nek magistro nek lerneja instruisto. Ramstedt aperas ankaŭ kiel numero 3748 en la provizoraj aldonoj de la XVI-a adresaro: “Åbo, Finnlando, Rusujo. – Martinsrato 5. – G. J. Ramstedt, fil. mag. (instruisto ein [tiele] finna liceo).” Li estas en la listo de novaj esperantistoj, kiuj aliĝis inter 15 majo kaj 15 junio 1896, kio donas la plej ekzaktan indikon pri lia registriĝo. (En la XVII-a adresaro oni evidente redistribuis la numerojn jam unufoje uzitajn en la ”provizoraj folietoj” de la XVI-a adresaro, tial Ramstedt havas du numerojn.)

Oni ankaŭ ne trovas informojn pri la universitata prelegserio de Ramstedt pri lingvoscienco kaj Esperanto en la jaro 1908, sed nur komence de la jaro 1917, kiam la helsinka Ylioppilaslehti (“Studenta Gazeto”) mencias lian ĵus komencitan prelegserion “Enkonduko en ĝeneralan lingvosciencon konsidere Esperanton” (dankon al Osmo Buller, kiu trovis ĉi tiun informon). Laŭ la gazeto, Esperanto estis tiam la unuan fojon science pritraktata en la universitato de Helsinko, do tre verŝajne en 1908 tia prelegserio ne okazis; bedaŭrinde la misinformo pri 1908 kopiiĝis ankaŭ en Esperanto en Perspektivo (1974, p. 54). Kiam Ramstedt estis nomumita profesoro pri altaja lingvoscienco ĝuste en la jaro 1917, en aprilo (ne en 1918 kiel asertas la enciklopedia artikolo), li eĉ planis fari inaŭguran prelegon pri lingvoscienco aŭ lingvotipologio kaj Esperanto, sed montriĝis, ke kiel eksterordinara profesoro li ne havas rajton je solena inaŭgura prelego, kian faras nur ordinaraj profesoroj. 

Fine, ne ekzistas poezia libro Voĉoj de popoloj redaktita aŭ planita de Kabe. Tian libron planis Abram Kofman el Odeso, sed ĝi neniam aperis. La eraroj en la mallonga enciklopedia artikolo nombras sume ses!

Ramstedt do ne estis unu el la plej unuaj esperantistoj en Finnlando, kvankam tre frua; kaj lia prelegserio pri Esperanto en la universitato ne estis tiel frua kaj pionira, kiel oni ĝenerale asertas. Tio tamen ne malplivalorigas lin kiel elstaran finnan esperantiston kaj subtenanton de la japana Esperanto-movado.

Sciencisto, diplomato, esperantisto (1/2)

 G. J. Ramstedt estis unu el la plej famaj finnoj, kiuj subtenis kaj mem uzis Esperanton. Tamen liaj vivo kaj agado restas relative nekonataj por esperantistoj, ankaŭ finnaj, kaj kelkaj malĝustaj informoj pri li estas ripetataj en diversaj publikaĵoj kaj la Esperanta Vikipedio. En ĉi tiu teksto mi prezentos la ĝeneralan vivpriskribon de Ramstedt, en la baldaŭa daŭrigo mi priskribos lian vivon esperantistan.

Ramstedt en mongola vesto. Fotis V. A. Rautell. Fonto: Museovirasto.

Gustaf John Ramstedt [prononcu Gustav Jon Ramstet] (1873–1950) estis fame konata finna sciencisto, diplomato kaj esperantisto. Almenaŭ du branĉoj de la moderna lingvoscienco, la studado de la mongolaj lingvoj kaj tiu de la korea lingvo, rigardas lin kiel gravan pioniron. Li ankaŭ diskonatigis japanan kulturon en Finnlando kaj aliloke. Al Esperanto li ne nur donis prestiĝan apogon sed ankaŭ praktike uzis la lingvon, precipe dum sia diplomata misio en Japanujo.

Gustaf Johan (poste kutime nomata John) naskiĝis la 22-an de oktobro 1873 kiel la dua infano de laboristo Gustaf Adolf Ramstedt kaj lia edzino Edla Matilda, loĝantaj en la sudfinnlanda urbo Tammisaari, svede nomata Ekenäs, kiu nuntempe estas parto de la urbo Raasepori, svede Raseborg. La familio ofte transloĝiĝis laŭ la variaj dungiĝoj de la patro kaj fine ekloĝis pli konstante en Raunistula, malriĉa laborista kvartalo de la urbo Turku. La patro estis drinkulo kaj ofte neglektis zorgi pri sia familio. La interrilato de la gepatroj de John estis malbona. Reage al la alkoholismo de la patro, John frue ekaktivis en la alkohol-abstina movado kaj restis konvinkita abstinulo dum sia tuta vivo.

Konsidere la cirkonstancojn de la malriĉa familio, estas mirinde, ke la plimulto de la naŭ infanoj (el kiuj tamen du mortis malgrandaj) bone sukcesis en la vivo. John fariĝis fama sciencisto kaj diplomato. Lia frato Manu (Emanuel) fariĝis parlamentano en Finnlando, poste terkulturisto en Svedujo. Alia frato Rafu (Rafael) fariĝis konata kanzonisto, kelkfoje nomata “la Maurice Chevalier de Finnlando”. Ankaŭ John havis muzikan talenton kaj ludis violonon. Tria frato, Armas, fariĝis ŝipmakleristo kaj konatiĝis ankaŭ kiel adepto de la planlingvo Occidental-Interlingue. Kvara frato, Gustaf Gabriel, fariĝis maristo. Pri la du fratinoj Augusta kaj Olga oni scias malpli, sed tamen ekzemple tion, ke Olga fariĝis instruisto kaj unu el ŝiaj lernantoj estis Erik Jorpes, kiu poste en Svedujo fariĝis fama esploristo de medicino.

La infanaĝa familio de Ramstedt estis svedlingva kaj li vizitis svedlingvan lernejon, sed jam dum sia infaneco li lernis ankaŭ la finnan kaj fariĝis perfekte dulingva. En la Sveda Klasika Liceo de Turku – kiun li povis eniri danke al la subteno de la patro de sia amiko – li studis la klasikajn lingvojn latinan kaj grekan (helenan) kaj krome la rusan, la lingvon de la Rusa Imperio, al kiu Finnlando tiutempe apartenis. En la Universitato de Helsinko (tiutempe la sola universitato en Finnlando) sekvis la klasika hebrea, Sanskrito kaj pliaj lingvoj. Entute Ramstedt havis eksterordinaran talenton pri lingvoj, kaj dum siaj vojaĝoj li poste rapide lernis ekzemple la mongolan kaj japanan, inkluzive de iliaj malsimplaj skribsistemoj. Laŭ sia propra takso, fine de sia vivo li scipovis “ĉirkaŭ 24 lingvojn”.

Ramstedt edziĝis en 1897 al Ida Josefsson, svedlingva orfino zorgata de  tribunala oficisto en Turku. La geedzoj ricevis sep infanojn, kiuj ĉiuj havis mongolajn aŭ tjurkajn nomojn aldone al finnaj: Sedkil (1897), Bilge (1900), Tsetsek (1902), Erdem (1904), Elzete Oilyk (1906), Aldar (1909) kaj Maidary (1914).

Antaŭ ol ricevi profesoran postenon en 1917, Ramstedt vivtenis sin kaj sian familion ĉefe kiel lerneja instruisto. Dum deko da jaroj li instruis en Lahtio la rusan, svedan, anglan, francan kaj germanan lingvojn kaj geografion. Li ankaŭ partoprenis la municipan politikon de la urbo kaj la lokan abstinulan movadon. En la Universala Kongreso de Lahtio (2019), unu el la kongresaj salonoj kompreneble havis la nomon Ramstedt.

Inter 1898 kaj 1912 Ramstedt estis sendita al sep lingvosciencaj ekspedicioj al Ruslando, Mongolujo kaj Ĉinujo. Tiujn vojaĝojn Ramstedt priskribas en sia libro Seitsemän retkeä itään 1898–1912 (“Sep vojaĝoj orienten 1898–1912”), kiu aperis en 1944. La libro enhavas tre interesajn observojn el la Rusa Imperio, Mongolujo kaj Ĉinujo, kaj krome ofte legiĝas kiel aventura romano. 

Kiel sciencisto Ramstedt dediĉis sin al la studado de la altajaj lingvoj – hipoteza lingvofamilio, al kiu oni kalkulis almenaŭ la tjurkajn, mongolajn kaj tunguzajn lingvojn, ofte ankaŭ aliajn. La finna lingvo apartenas al la uralaj lingvoj (alinome finn-ugraj lingvoj), sed tiutempe oni hipotezis, ke la altajaj kaj uralaj lingvoj povas esti distance parencaj; tial finnaj sciencistoj deziris progresigi la studadon de la altajaj lingvoj. Ramstedt fine konkludis, ke la altaja kaj urala familioj ne estas parencaj, sed tiam li jam fariĝis monde konata specialisto pri la altaja. Nuntempe oni eĉ la altajan grupon plej ofte ne plu konsideras lingvofamilio, sed nur rezulto de longatempaj kontaktoj inter la tjurkaj, mongolaj kaj tunguzaj lingvoj, kio tamen ne malpliigas la pionirajn meritojn de Ramstedt.

Apenaŭ Ramstedt estis elektita eksterordinara profesoro pri altajaj lingvoj en la Universitato de Helsinko en aprilo 1917, la situacio en Finnlando draste ŝanĝiĝis. Post la rusaj revolucioj Finnlando deklaris sin sendependa en decembro de la sama jaro. En 1918 ekestis en Finnlando interna milito inter la “blankuloj”, subtenataj de Germanujo, kaj la “ruĝuloj”, inspiritaj de la bolŝevisma revolucio en Rusujo. Ramstedt partoprenis en la venkanta blanka armeo kiel oficiro, tamen ne en frontaj bataloj. Lia pli juna frato Manu partoprenis en la ruĝula armeo kaj estis post la milito malliberigita en unu el la kaptitejoj, kie la malliberuloj amase mortadis pro malsato kaj malsanoj. John iris viziti lin en la kaptitejo. Manu transvivis kaj fariĝis socialdemokrata parlamentano (1924–1929), poste en 1930 li rifuĝis al Svedujo pro murdminacoj de ekstreme dekstraj movadoj en Finnlando.

Post la interna milito Ramstedt ne povis por longa tempo reveni al scienco, ĉar en 1919 oni sendis lin al Japanujo kiel la unuan kaj dum dek jaroj la solan diplomatan senditon de la nova respubliko Finnlando en tiu lando. Li estis akreditita ankaŭ en Ĉinujo kaj Siamo (nuna Tajlando). Li akceptis la taskon iom kontraŭvole, nur pro la insista peto de la prezidento de Finnlando, kaj kiel diplomato li agis kelkfoje iom nekonvencie, sed ĉar li rapide lernis paroli la japanan kaj utiligis ankaŭ siajn kontaktojn kun japanaj esperantistoj, li ricevis specialan pozicion inter la eksterlandaj diplomatoj en Japanujo.

Siajn jarojn en Japanujo Ramstedt priskribas en la libro Lähettiläänä Nipponissa: muistelmia vuosilta 1919–1929 (“Diplomato en Nipono [Japanujo]: memoraĵoj el la jaroj 1919–1929”), aperinta en 1950. Ĝi estas interesa raporto pri la tiutempa Japanujo kaj la internacia politiko en Orienta Azio, kaj krome rakontas ankaŭ pri la esperantista vivo en Japanujo.

Dum sia tempo en Japanujo, Ramstedt studis ankaŭ la korean lingvon (Koreujo estis tiutempe japana kolonio). Kiam li post la diplomataj taskoj revenis al sia universitata katedro, li fariĝis monde konata specialisto ne nur pri la mongola sed ankaŭ pri la korea lingvoscienco. Lia korea gramatiko (1939) estas konsiderata pionira verko.

Dum la lasta parto de sia vivo, ĝis sia morto la 25-an de novembro 1950, Ramstedt ne nur esploris kaj instruis, sed ankaŭ kulturis teron en la bieno Kila proksime al sia naskiĝurbo Tammisaari / Ekenäs.

Lia studento Matti Räsänen skribis post lia morto: “Kiel persono, la forpasinto estis plej aminda kaj modesta, tial li trovis amikojn ĉie, kie li moviĝis. Tio kompreneble estis avantaĝo por tia ekspediciisto kiel Ramstedt, ĉar li akiris konfidon eĉ en primitivaj kondiĉoj, kaj ankaŭ en tute alispecaj cirkonstancoj en diplomataj rondoj. En siaj lekcioj kaj en sciencaj diskutoj li povis esti eĉ tre distriĝema. Aliflanke li povis esti neatendite praktika, eĉ lerta en manlaboroj, kio elturnis lin el multaj malfacilaĵoj en liaj longaj kaj variaj vojaĝoj. Eble modesteco kaj humileco estis la plej bela trajto de la forpasinto.”

Jörn Donner, nepo de Otto Donner, kiu multe subtenis la sciencistan karieron de Ramstedt, skribis: “Profesoro G. J. Ramstedt estis tre eksterordinara viro. Se iu estas saĝa, li estis tia. Li estis lingvisto, etnografo, iomete ankaŭ aventuristo. Li portis pratempajn okulvitrojn. Malantaŭ ili estis rigardo de homo gajhumora. Li sciis multe, parolis kelkdek lingvojn. Li havis la modestecon de saĝulo: oni ĉiam sentis sin samaĝulo kun li. Li adaptiĝis al ĉiuj aĝoj, malestimis neniun. […] Ĉiuj vojaĝoj de Ramstedt havis celon, sed liaj aventuroj estas tiel fantaziaj, ke oni kelkfoje komencas kredi, ke li blagas. Sed tion li ne faras, li nur rigardis ĉiujn homojn malferme kaj konfideme.”

La plej bona fonto pri la vivo de Ramstedt estas la finnlingva biografio verkita de Harry Halén: Biliktu Bakši, Tietorikas Opettaja. Ĝi aperis en 1997, sed bedaŭrinde nur kiel manuskripto. Ekzistas ankaŭ malpli ampleksa anglalingva versio eldonita kiel vera libro: Biliktu Bakshi. The Knowledgeable Teacher (Suomalais-Ugrilaisen Seuran Toimituksia – Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 229, Helsinki 1998). La svedlingva libro de Anna Lena Bengelsdorff, Gustaf John Ramstedt: En mongolsjäl i professorsrock (2017) enhavas malpli da materialo sed estas tre bone ilustrita per fotoj kaj mapoj. En Esperanto pri “Ramstedt, la granda finna esperantisto, lingvisto kaj diplomato” skribis Osmo Buller en La Revuo Orienta (januaro 2014, februaro 2014, marto 2014).

(daŭrigota)

Tipoj de kongresanoj – jam antaŭ pli ol cent jaroj

 

Fotita de Vilho Setälä en la UK de Helsinko (1922).

Ĉi tiun priskribon de diversaj tipoj de partoprenantoj de Universalaj Kongresoj mi unue trovis en la raporto de Esperanta Finnlando pri la 14-a UK en Helsinko (1922), kun iom nepreciza font-indiko. Min konsternis, ke la bone rekoneblaj tipoj estis observeblaj jam tiam. Sed danke al Harri Laine, mi trovis la originalan tekston en la raporto pri la 8-a UK en Krakovo (1912), do preskaŭ nekredeble frue! La aŭtoro estas Ned Katryn – la Enciklopedio de Esperanto scias lian veran familian nomon sed ne la personan: "Lefebvre (ps. Ned Katryn), franco, estis kapitano en Versailles antaŭ la milito. Artikoloj en L[ingvo] I[nternacia], tre interesaj estis liaj humorplenaj raportoj pri UK-j." Montriĝis ankaŭ, ke en Esperanta Finnlando (aŭ en iu intera versio) oni senaverte ŝanĝetis la tekston, kiu estas pli bona en la orginala versio.

Oni povas nur miri, kiel rapide la socia movado por Esperanto naskis ankaŭ Esperantujon, propran komunumon kun siaj internaj roloj. Ĉi tie vere temas pri frua kongreso nur sep jarojn post la unua kongreso en Bulonjo ĉe Maro!

La Akceptejo estas nun plena, plenega de la tuta kongresanaro, kiu zumas, bruas, bruegas. Ĉie babilantoj, en la ĉambroj, en la koridoro, sur la ŝtuparo, en la ĝardeno. Ne estas la Turo Babela, sed la Turo Babila. Kaj sur ĉiuj vizaĝoj brilas la ĝojo retrovi amikojn ne reviditajn de unu jaro, de du jaroj, eĉ kelkafoje de la Bulonja Kongreso. Kaj oni salutas malnovajn konatojn, oni konatiĝas kun novaj samideanoj, tre multenombraj en tiu ĉi Kongreso.

Kaj sidanta sur benketo en angulo mi rigardas, pasantaj kaj repasantaj, la diversajn tipojn de kongresanoj, kiujn oni renkontas en ĉiuj niaj jaraj kunvenoj.—Jen kelkaj el ili:

La verda kongresano, esperante vestita, kun verdaj steloj sur la ĉapela rubando, verdaj steloj sur la poŝoj de l’ jaketo, verdaj steloj sur la tuta veŝto. Li havas verdajn flagetojn sur la ĉapelo, verdajn flagetojn en ĉiuj butontruoj de la jaketo; li purigas sian nazon (abomeno!) per malgranda esperanta flago. Ĝenerale li estas vegetarano kaj manĝas nur verdajn legomojn.

La bonhumora kongresano, ĉiam ridanta, ĉiam kontenta. Li venis al la Kongreso por amuziĝo, kaj li amuziĝas. Li ĝojas, kiam brilas suno, li ankaŭ ĝojas, kiam falas pluvo. Li gratulas ĉiun, aplaŭdas post ĉiuj paroladoj, havas ĉiam saman opinion, kiel lia kunparolanto. Li estas kontenta pri la manĝo, kontenta pri la ĉambro, kontenta pri la puloj (ĉar ekzistas ankaŭ kongresaj puloj).

La malbonhumora kongresano, ĉiam malgaja, ĉiam kritikanta. Tuj de la alveno li kritikas kaj plendas. La donitan loĝejon li trovas abomena, li postulas tuj alian. Kiam la ŝanĝo estas farita, li sopiras je la unua. En la kunvenoj li plendas, tial ke lia sidloko estas tro malproksima, ke la oratoroj tro mallaŭte parolas. Se la parolado estas longa, li plendas, tial ke oni diras neutilajn vortojn; se la parolado estas mallonga, li plendas, tial ke la oratoro petis parolon por nenion diri. Ĉiam kaj ĉie la malbonhumora kongresano malfermas la buŝon nur por diri malagrablaĵon. Kaj la lastan tagon li malaperas murmurante, kritikante la faritan elekton pri la sidejo de la venonta kongreso.

La politika kongresano, kiu revas nur pri parlamento, partioj, proponoj, k. t. p. Li portas ĉiam sub la brako grandan paperujon kun dokumentoj, projektoj, broŝuroj. Li alkondukas vin en angulon por malkovri al vi grandan sekreton. Li estas aŭtoro de vasta projekto por organizado de Esperantistaro. Ĝis nun oni parolis nur pri Tera Esperantistaro; sed oni scias, ke kredeble oni povos baldaŭ interrilatiĝi kun aliaj planedoj. Tiutempe la propagando estos ne sole nacia, ne sole internacia, sed ankaŭ interplaneda. Oni do devas nun pensi pri la kreado de centra organizo, por la tuta suna sistemo. Tiu ĉi centra organizo bezonas oficejon, sekretariejon. Sed ekzistas jam tute preta oficejo, la Centra Oficejo, kiu plene konvenas por la rolo de Sunsistema Oficejo, pro la multaj aŭtobusoj pasantaj antaŭ la pordo.

La mallaborema kongresano, kiu venis al la kongreso por ripozi kaj... ripozadas. Li leviĝas tre malfrue, bone ĝuas la matenmanĝon, kaj ĉirkaŭ la dekunua iras al la Akceptejo. Li babilas en la koridoroj, skribas kelkajn poŝtkartojn kaj je la unua iras por tagmanĝi kun samideanoj. Li longe babilas, trinkas nigran kafon kaj je la tria akompanas amikojn ĝis la pordo de l’ kongresejo. Kelkafoje li eniras la vestiblon por fini babiladon. Li unufoje eĉ malsupreniris la ŝtuparon kaj rigardis scivole tra la pordo en la kongresan salonon. Sed la severaj mienoj de la estradaj sinjoroj lin timigis kaj li tuj malaperis. Dum la kunvenoj li promenas tra la urbo, aŭ, sidanta en publika ĝardeno, legas nacian gazeton. Li konas ĉiujn kafejojn aŭ sukeraĵejojn de la kongresa urbo, japanajn kaj ne japanajn, sed havas nenian ideon pri oficialaj institucioj.

La ĝenerala specialisto, ano de ĉiuj societoj, ligoj aŭ asocioj. Li ĉiam kuras kun programo en mano, ŝvitante kaj viŝante la frunton. Li ĉagreniĝas, tial ke okazas samtempe kunvenoj de katolikoj kaj liberpensuloj, bankistoj kaj socialistoj, farmaciistoj kaj juristoj. Li estas en stranga embaraso; ĉu li estas pli socialisto ol bankisto aŭ pli bankisto ol socialisto. Ne trovante solvon de l’ problemo, li eniras la kunvenon de maristoj (li neniam vidis maron), kie oni lin enskribas en la Societon de la Amikoj de la Maro.

La kolektista kongresano, kiu kolektas ĉiujn librojn, ĉiujn paperojn, ĉiujn afiŝojn rilatantajn Esperanton. Li abonis ĉiujn Esperantajn gazetojn aperintajn kaj malaperintajn. Li havas la solan konatan ekzempleron de la Groenlanda Esperantisto, presita ĉe la Norda Poluso mem sur foka haŭto. Li posedas ankaŭ la bonan eldonon de la verkaro de Devjatnin, tre maloftan, tiun, kiu enhavas multe da preseraroj en la Antaŭparolo. En ĉi tiu momento li estas tute ĉagrena; li vidis en la mano de samideano prospekton pri iu Esperanta botpoluro, kiu mankas en lia kolekto kaj li nenie povas ĝin trovi. Li petas la maloftaĵon de ĉiu oficisto, de ĉiu vendisto, kaj fine, ho feliĉo! sur la strato li ĵus ekvidas unu iom makulitan de koto. Zorge li ĝin prenas, stampas per sia marko kaj enskribas en la katalogon kun numero 364523.

La kongresano, kiu elpensis novan vorton, terura viro, kiu vin prenas per butono de jaketo, vin puŝas en angulon de koridoro, kaj ne volas vin liberigi. Vane vi konstante jesas, vane vi oscedas, vane vi rigardas la poŝhorloĝon. Li daŭrigas malvarme la pruvadon. Esperanto estas perfekta, per ĝi oni povas esprimi ĉiujn nuancojn de l’ penso krom unu; Esperanto havas ĉiujn kvalitojn, ĝi estas logika escepte pri unu punkto. Kelkafoje la kongresano, kiu elpensis novan vorton, kaptas alian elpensinton. En tia okazo ambaŭ parolas samtempe ne aŭskultante unu la alian.

Fine, the last but not the least, kiel diras niaj britaj samideanoj.

La kongresano, kiu scias nenion pri Esperanto, krom la nomo Esperanto.

Vi ridas, vi diras, ke mi estas ŝerculo, mensogulo. Mi ĵuras, ke ĉi tiu speco ekzistas. Mi vidis la solan ekzempleron ĝis nun konatan per miaj propraj okuloj. Li havas du krurojn, du brakojn, du okulojn kaj unu buŝon, el kiu neniam eliris iu ajn esperanta vorto.

La dirita kongresano kutimas dum sia libertempo ĉeesti ian ajn kongreson por amuziĝo. Li legis en la gazetoj pri la Krakova Kongreso kaj tuj aliĝis. Li alvenis Krakovon kaj estis tute mirigata. En ĉiuj aliaj kongresoj oni parolis diversajn lingvojn kaj li povis kompreni la paroladojn faritajn en sia propra gepatra lingvo. Nun en ĉi tiu esperanta kongreso li povas nenion kompreni, ĉar ĉiuj parolas la saman lingvon, tute nekonatan de li. Kia ridinda kongreso! Li pensis, ke oni faros paroladojn por klarigi, kio estas Esperanto. Sed tute ne, oni nenion klarigas, oni nur uzas la lingvon. Kia stranga kongreso!... Kelkaj samideanoj donas al li ŝlosilon. Li legas la frazon pri artikolo, kritikas la unuecon de ĉi tiu, kritikas kelkajn radikojn de la vortaro, deklaras, ke al Esperanto ĉiam mankos literaturo, kaj malaperas, ĵurante, ke neniam li ĉeestos denove esperantan kongreson.

Esperantisto kiu komprenis Sanktan Cirilon

Enciklopedio de Esperanto (1933) informas, ke unu el la ĉefaj aktivuloj de la finna Esperanto-movado tuj post la Unua Mondmilito estis G. Ĉernohvostov. Pli ofte li tamen skribis sian nomon Georg Tschernochvostoff, kaj tiel li aperas ekzemple en la membrolisto de la Lingva Komitato en la 1930-aj jaroj. Laŭ la Jarlibro de la Lingva Komitato kaj de ĝia Akademio de la jaro 1938, lia denaska lingvo estis "rusa – blankrusa - ukraina" (supozeble la rusa), li naskiĝis en 1888, esperantistiĝis en 1908 kaj estis elektita en la Lingvan Komitaton en 1926. Li donas sian helsinkan strat-adreson en la sveda – la rusaj enmigrintoj en la tiutempa Finnlando ofte estis trilingvaj ruse-svede-finne.

La historiistoj de la fotografia arto en Finnlando rekonas en la nomo de Tschernochvostoff faman amatoran fotografiston, kaj pro tio li havas artikolon en la finna Vikipedio. (Efektive, ankaŭ la plej fama finna esperantisto Vilho Setälä same famiĝis kiel pioniro de fotografio.) Sed la nomo de Tschernochvostoff tuj sonas konata ankaŭ por slavisto: li ja estis la helsinka negocisto kiu, ekstudinte slavistikon apud sia profesio, kreis la tiel nomatan finnan teorian pri la deveno de la glagolico.

Por neslavisto necesas klarigo. La unuan skriblingvon de la slavoj, Slavonon, kreis Sankta Cirilo kune kun sia frato Metodio en la 9-a jarcento de nia erao. Ili tradukis en Slavonon bibliajn librojn kaj aliajn tekstojn bezonatajn en diservo. Kvankam la cirila alfabeto, nuntempe uzata en la rusa kaj pluraj aliaj slavaj lingvoj, estas nomita laŭ Cirilo, li tamen ne kreis ĝin: la plej malnovaj slavonaj tekstoj estas skribitaj per alia alfabeto, nomata glagolico, kaj ĝi estis propra kreaĵo de Cirilo. La bildo ĉi-supra montras la originan glagolicon.

La deveno de la glagolico estis problemo por la slavistoj, kiuj ne trovis kontentigan klarigon por la formo de ĝiaj literoj. La deveno de iuj unuopaj literoj estis evidenta, ekzemple la litero por c (la lasta en la tria linio ĉi-supre), kaj eĉ pli klare la litero por ŝ (la dua en la kvara linio) tre similas al la respondaj hebreaj literoj cadi kaj ŝin. Sed por la pli multaj literoj ne eblas trovi tiajn modelojn. El kiu nubo ili falis?

Georg Tschernochvostoff pritraktis tiun ĉi enigmon en sia magistra disertaĵo de la jaro 1947. Ĉar la glagolico ne evoluis iom post iom, sed estis konscie kreita de unusola homo Cirilo, Tschernochvostoff komprenis, ke oni devas konsideri ĝuste liajn historian situacion kaj eblajn motivojn. Ĉu la kono de la lingvokrea laboro de Zamenhof helpis al Tschernochvostoff trovi tiun aliron al la problemo?

Tschernochvostoff supozis, ke ĉar Cirilo volis krei por la slavoj novan skriblingvon, kiun oni povos uzi en la plej sanktaj kristanaj tekstoj kaj diservaj libroj, li enmetis en sian novan alfabeton kiel eble plej multe da kristanaj simboloj por altigi ĝian prestiĝon. En la formoj de la literoj ripetiĝas cirklo (simbolo de eterneco) kaj triangulo (simbolo de la Sankta Triunuo). La plej unua litero havas la formon de la plej grava kristana simbolo, kruco. Ĝia sonvaloro estas a kaj ĝia nomo estas azŭ 'mi' (supozeble aludo al la kelkaj lokoj en la Malnova Testamento, kie la kristana dio anoncas sin per tiu vorto). La dua litero havas la sonvaloron b kaj la nomon bogŭ 'dio'; ĝi havas supre tri strekojn, kiuj povas aludi al la Sankta Triunuo, la ekzistomaniero de la kristina dio. 

La plej konvinka estas la klarigo de Tschernochvostoff por tio, kial la dua litero de la dua linio, kun la sonvaloro i, kaj la dua litero de la tria linio, kun la sonvaloro s, estas spegulbildoj reciproke rilate la horizontan akson, kaj krome plej klare montras la simbolojn de la Triunuo kaj eterneco. La nomon de Jesuo, Slavone isusŭ, oni preskaŭ neniam plene skribas, ĉar ĝi estis tro sankta; anstataŭe aperas la mallongigo is, kiu do ricevas belan formon pro la fasono de i kaj s. Krome, la samaj du literoj aperas en la komenco de la Evangelio laŭ Johano: iskoni bě slovo 'en la komenco estis la Vorto' – kaj ni scias, ke Cirilo kaj Metodio komencis sian tradukon de la sanktaj tekstoj ĝuste per tiu teksto.

Tschernochvostoff neniam publikigis siajn rezultojn en iu scienca revuo; evidente li, jam farinte karieron kiel negocisto, konsideris sin nur hobia studento. Liajn ideojn diskonatigis inter la slavistoj lia instruisto, profesoro Valentin Kiparsky (1904–1983), kiu do estis pli juna ol sia studento. Kiparsky ĉiam memoris mencii, ke la ideoj ne estas liaj propraj. Oni komencis paroli pri la "finna teorio" de la deveno de la glagolico. Ĉar Tschernochvostoff mortis en 1956, inter la slavistoj ĝis la nuna tago cirkulas mito pri la "antaŭtempe mortinta" juna finna slavisto, kiu ne havis okazon daŭrigi siajn esplorojn. Oni ne scias, ke li mortis kiel 68-jara pensiulo.

Kiam mi ricevis la iaman katedron de Kiparsky en 1986, oni konis la ideon de Tschernochvostoff surbaze de la artikoloj de Kiparsky, sed la magistra disertaĵo de Tschernochvostoff mem ne plu troviĝis en la universitata biblioteko. Feliĉe lia vidvino trovis ĝian kopion inter la postlasaĵo de sia edzo kaj donacis ĝin al la universitato. Pri la esperantisteco de Tschernochvostoff mi tiam ankoraŭ ne sciis. Kiam mi antaŭ kelkaj jaroj iris rerigardi lian disertaĵon en la biblioteko, mi devis unue lasi mian bibliotekan karton ĉe la deĵoranta bibliotekisto – la universitato do nun zorge gardas la magistran disertaĵon, kiu influis slavajn studojn pli multe ol multaj doktoraj disertaĵoj.

POSTSKRIBOJ

Skribis Osmo Buller: ”Li aktive kontribuis al Esperanta Finnlando. Ekz. en 1920 li protestis pro la reelekto de René de Saussure kiel akademiano, kvankam li propagandis konkuranton de Esperanto. En la sekva numero aperis sciigo, ke de Sausuure estis elstrekita kiel akademiano, sed la sciigo venis, kiam la numero jam estis presata.”

Skribis Kalle Kniivilä: ”Li evidente membris en la klubo Espero en Petrogrado, ĉar li estas menciata kiel ano de la nova estraro de la restarigita klubo en 1913 en ĉi tiu raporto. "3 марта 1913 года Эсперо возобновило свою деятельность общим собранием в библиотеке Педагогического Музея в Соляном Городке. Был избран комитет из 6 лиц: Кремлёв, Рогачов-Антонов, Васильев-Эльве, Стоян, Чернохвостов и Лоренцсон."

Georg Tschernochvostoff sur sia velboato en Helsinko, 1930-aj jaroj
(La Urba Muzeo de Helsinko, licenco CC BY 4.0)

Georg kaj lia edzino Nina Tschernochvostoff velas, 1930-aj jaroj;
fotis Constantin Grünberg
(La Urba Muzeo de Helsinko, licenco CC BY 4.0)

Eskatologio por esperantistoj

Paŭlo el Tarso, kiun multaj rigardas kiel la fondinton de la organizita kristanismo, havis problemon iam ĉirkaŭ la mezo de la unua jarcento de nia erao. Ĝis tiam la kristanoj kredis, ke Jesuo el Nazareto, ekzekutita sed mirakle reviviĝinta, baldaŭ revenos el la ĉielo en gloro kaj fondos sian regnon inter siaj sekvantoj. Sed nenio tia okazis, kaj oni komencis demandi, kia estos la sorto de tiuj kristanoj, kiuj mortas jam antaŭ la reveno de Jesuo, ankaŭ nomata Kristo. En siaj malfruaj verkoj Paŭlo komencis klarigi, ke en iu senco la Dio jam "liberigis nin el la potenco de mallumo, kaj transportis nin en la regnon de la Filo de Sia amo" (Epistolo al la koloseanoj). Poste aliaj kristanaj teologoj kreis pliajn eskatologiajn teoriojn – eskatologio signifas "doktrino pri la fina sorto de la homoj kaj de la mondo" (PIV).

En ĉi tiu teksto mi tamen ne intencas paroli pri religioj, sed pri ideaj movadoj en situacio, kie la bazaj dogmoj bezonas revizion – kaj precipe pri la eskatologio de la Esperanto-movado. Ni prikantas ĝin en ĉiu kongresa inaŭguro: "Nia diligenta kolegaro / en laboro paca ne laciĝos / ĝis la bela sonĝo de l' homaro / por eterna ben' efektiviĝos." La tradicia fina celo de la Esperanto-movado estas la ĝenerala tutmonda uzo de Esperanto kaj la frateco inter ĉiuj popoloj, al kiu la uzo de Esperanto helpas. Nuntempe oni nomas tiun eskatologian celon "finvenkismo", sed en la komencaj tempoj de la movado oni ne bezonis tian terminon, ĉar oni aliajn celojn ne havis. (Tamen, la laborista Esperanto-movado rigardis la laboristojn, ne la tutan homaron, kiel la unuavican profitonton de Esperanto.)

Kiel mi skribis en pli frua blogaĵo, Zamenhof estis konvinkita, ke neniu nacia lingvo akiros agnoskon kiel la ĉefa internacia lingvo kaj tial la tempo mem laboros por Esperanto. Nun la angla lingvo tamen konkeris ĝuste tian pozicion. Kvankam la avantaĝoj de Esperanto, facileco kaj neŭtraleco, principe plu validas, fariĝas pli kaj pli malverŝajne, ke la homaro volus anstataŭi la anglan per Esperanto kaj perdi la amason de la tekstoj kaj de la homoj lernintaj la anglan, kiuj jam ekzistas. Eĉ se la homaro elektis iom malĝustan vojon, reiri al la vojkruciĝo ne plu valorus la penon. Ĉio ĉi kreis eskatologian krizon por la Esperanto-movado: kien la movado volas moviĝi?

Kiel priskribas Jukka Pietiläinen en sia kontribuo al la festrlibro de Humphrey Tonkin (La arto labori kune, 2010), ekde la 1960-aj jaroj la prilingva ideologio de la Esperanto-movado komencis ŝanĝiĝi. Anstataŭ "la monda lingvo-problemo" oni komencis paroli pri "lingvaj problemoj" kaj "lingvaj rajtoj", defendi la egalajn ekzistorajton de ĉiuj lingvoj, kaj kontraŭi la anglan ne tiom por anstataŭigi ĝin per Esperanto, sed por kritiki la lingvan imperiismon ligitan al ĝi. Tiu ŝanĝiĝo, laŭ Pietiläinen, "ankaŭ proksimigis Esperanton [Esperanto-movadon, mi dirus – JL] al la ekstera mondo, kie la problemo de lingva diskriminacio kaj malapero de lingvoj ricevis multe pli da atento ol nur antaŭ kelkaj jardekoj". Ĉar ni nunaj esperantistoj aliĝis al la movado nur dum kaj post ĉi tiu ideologia ŝanĝo, ni eble ne vidas, kiel granda la ŝanĝo estis: Zamenhof ja ne vidis valoron en la lingva diverseco, sed skribis male: "Ni konfesas, ke kiom ajn ni rompis al ni la kapon, ni neniel povis kompreni, en kio nome konsistus la malfeliĉo por homaro, se en unu bela tago montriĝus, ke ne ekzistas jam plu nacioj kaj lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unu ĉiuhoma familio kaj unu ĉiuhoma lingvo" (Esenco kaj estonteco..., 1898). Rimarku, ke el ĉi tiu starpunkto de Zamenhof estus "eterna ben'", se la tuta homaro parolus ekzemple nur la anglan – li nur ne kredis, ke tio estos reala alternativo.

Tiu ideologia ŝanĝo kreis situacion, en kiu multaj ordinaraj esperantistoj, precipe novaj, entuziasme plu parolis pri Esperanto kiel la estonta mondolingvo, dum la movadaj gvidantoj, kvankam ne rekte rezignante tiun celon, laboris ĉefe por aligi la Esperanto-movadon al aliaj movadoj por lingvaj rajtoj kaj aliaj homaj rajtoj, kaj al la internacie kunlaborado en la kadro de la organizaĵoj de la UN-familio. Oni sciis kritiki precipe la anglan, sed la nova identiĝo kun aliaj internaciaj organizaĵoj ankaŭ iom malhelpis la defendadon de la malgrandaj lingvoj. Tiujn ja mortigas precipe la ĉefaj oficialaj lingvoj de ĉiu lando – la angla minacas ilin nur en la landoj anglalingvaj. Laŭ la Bulonja Deklaracio, la baza dokumento de la movado, Esperanto "povus servi kiel paciga lingvo de publikaj institucioj en tiuj landoj, kie diversaj nacioj batalas inter si pri la lingvo", sed la pli posta Esperanto-movado havis nur "interŝtatan" koncepton pri internacieco kaj ne provis enmiksiĝi en la internan politikon de multlingvaj landoj.

La eskatologian krizon kaŭzitan de la tutmonda angla alfrontis pli eksplicite la Manifesto de Raŭmo (1980), kies subskribintoj deklaris, ke "la faligo de la angla lingvo estas nek tasko nek zorgo de la esperantistoj". Ili emfazis, ke "la serĉado de propra identeco igis nin koncepti esperantistecon kvazaŭ la aparteno al mem elektita lingva minoritato" (kion oni ofte citas sen la vorto "kvazaŭ", iom misgvide). La subskribintoj de la Manifesto faris do similan turnon kiel Paŭlo el Tarso: iusence ni estas jam liberigitaj! Parto de la subskribintoj de la Manifesto fondis poste la tiel nomatan Esperantan Civiton, kiu estas nur speco de rolkostumado, sed "raŭmismo" restis la ĝenerala nomo de ĉiuj tendencoj serĉantaj la sencon de Esperanto en tiuj kulturo kaj komunumo, kiuj jam ekzistas, dum "finvenkismo" serĉas tiun sencon en la estonta pli ĝenerala uzo de Esperanto. Kaj kompreneble ekzistas diversaj kombinoj de la du.

Unu ekzemplo de nuntempa finvenkismo estas la artikolo "Esperanto: lingvo nur principe ĝena por kapitalistoj kaj imperiistoj" de la eminenta eseperantisto Renato Corsetti en la festlibro de Ulrich Lins (En la mondon venis nova lingvo, 2018).  Laŭ li, "inter la pli junaj esperantistoj, antaŭ la indiferenteco de la mondo al niaj ideoj, la reago estis, ke ni ne celas disvastigi Esperanton kiel duan lingvon por ĉiuj sed nur zorgi pri nia propra ĝardeneto." Li mencias la Manifeston de Raŭmo, kies celojn li kontraŭas: "Kun tia Esperanto, kiu rezignis pri siaj idealaj celoj, ni ne volas havi ion komunan. [...] La certigo de lingvaj homaj rajtoj estas la pravigo de la Esperanto-movado." Rimarku, ke la "lingvaj homaj rajtoj", kiujn Corsetti en sia fina frazo mencias kiel la esencan pravigon de Esperanto, ne estas la tradicia ideologio de la movado, sed eniris ĝin nur ekde la 1960-aj jaroj, kiel mi ĉi-sube skribis referencante al Pietiläinen. Rimarku ankaŭ, ke Corsetti asocias la raŭmismon kun "la pli junaj esperantistoj" – tamen mi kaj aliaj subskribintoj de la Manifesto jam preterpasis nian sesdekan, iuj el ni eĉ nian sepdekan naskiĝtagon. Iusence la granda disdivido en la movado, indikita de Corsetti, temas do nur pri la disdivido inter la junaj esperantistoj de la 1960-aj kaj 1980-aj jaroj.

Ĉar la angla fariĝis la lingvo, kiu Esperanto volis esti, ĝi tamen restas dorno en la karno de multaj esperantistoj. Eĉ la Manifesto de Raŭmo, kiu pretendis ne zorgi pro la angla, tamen sentis la devon subtaksi ĝin ("la angla rolas nur kiel help-lingvo ... eĉ malpli grave ol iam la franca" – eĉ en 1980 tio certe ne plu estis vera!). Oni ne pruntas internaciajn vortojn el la angla, kvankam la 15-a regulo de la Fundamenta Gramatiko ŝajnus tion rekomendi. La esperantistoj ofte montras kvazaŭ anglofobion – ankaŭ mi neniam skribas angle en mia Facebook, kvankam mi jam uzis tie multajn aliajn lingvojn. Ĉion ĉi la mondo neniel rimarkas, nek tio influas la pozicion de la angla. Eble temas nur pri rezulto de nia propra longa eskatologia krizo kaj estus tempo transvivi ĝin? Finfine, oni eĉ ne bezonas esti movadano por esti Esperant-lingvano, kaj neniu lingvo en si mem havas celon.

Ĉu venis fino al ĉia Latino?

 

 

Kiam mi iam lekciis en universitato pri tio, ke la plimulton de la lingvoj de la mondo minacas morto dum ĉi tiu jarcento, unu studentino venis al mi tuj post la lekcio kaj demandis: Ĉu via difino de lingvomorto signifas, ke Latino ne estas mortinta lingvo? Mi povis konfirmi, ke ŝi komprenis tute ĝuste. Latino ne estas mortinta, kvankam ĝuste tian priskribon multaj ne-lingvistoj uzas pri ĝi.

Laŭ la kutima lingvoscienca difino, lingvo estas vivanta, se ĝi havas denaskajn parolantojn. Lingvo mortas, kiam ĝia lasta denaska parolanto mortas. La latinida dalmata lingvo, parolata ĉe la orienta marbordo de Adriatiko, mortis kun sia lasta parolanto Tuone Udaina en la jaro 1898. La lasta parolanto de la finn-ugra livona lingvo, parolata ĉe la Baltmara bordo de Latvio, estis Grizelda Kristiņa, kiu mortis 103-jara en Kanado en 2013. Kaj amaso da lingvoj malaperis en la nokton de la historio sen lasi post si la nomojn de siaj lastaj parolantoj.

Iam, sed tre malofte, okazas, ke oni sukcesas revivigi lingvon jam mortintan, tiel ke ĝi reakiras denaskajn parolantojn. La plej fama kazo estas la hebrea, nun la ĉefa lingvo de Israelo, kiu ne havis denaskajn parolantojn dum proksimume 1700 jaroj. En Britujo oni revivigas la kornvalan lingvon, kiu mortis fine de la 18-a jarcento (ekzistas interesa libreto pri la kornvala en Esperanto, verkita de Geoffrey Sutton).

Sed Latinon oni ne bezonas revivigi. Neniam ekzistis la lasta parolanto de Latino. Latino estis transdonata de unu generacio al alia, kaj ankaŭ multaj alilingvaj gentoj de Eŭropo iom post iom latinlingviĝis. En sia granda paroltereno Latino iom post iom disdialektiĝis kaj dislingviĝis – el ĝi naskiĝis la latinidaj lingvoj franca, hispana, portugala, itala, rumana kaj multaj aliaj, kiuj nuntempe havas preskaŭ unu miliardon da parolantoj. Certe oni devas nomi tion ne morto, sed grandioza sukceso por lingvo, kiu iam havis eble nur kelkmil parolantojn en vilaĝo nomata Romo.

Multaj nun reagas: sed tiuj latinidaj lingvoj ja ne plu estas Latino. Nu, ili ne nomiĝas Latino, ĉar tiun nomon oni komencis uzi nur pri la malnova skriblingvo, kiu restis senŝanĝa, dum la parolataj lingvoj rapide ŝanĝiĝis inter la jaroj 500 kaj 1000 de nia erao. (Tamen oni plu parolas ekzemple pri "Latina Ameriko", kio ne estas tute malĝusta!) Sed tio estas nur afero pri la nomo. Komparu kun alia tiel nomata klasika lingvo, la greka: ĉar ĝi konservis sian nomon, neniu diras, ke la greka lingvo mortis. Efektive, la antikvan grekan oni povas en Esperanto nomi ankaŭ "la helena lingvo" – ĉu ĝi nun subite fariĝas mortinta lingvo pro la nura ŝanĝo de la nomo? Mi dirus, ke ne.

Tamen, iu povas diri, Latino disiĝis en multajn lingvojn, dum la greka lingvo restis unu, jen la diferenco. Sed tio estas nur historia hazardo, kiu ne ŝanĝas la karakteron de la lingvo. Efektive, iuj lingvistoj opinias, ke la cakonia dialekto de la greka estas tiom malsimila, ke ĝi estas propre aparta lingvo. Se estus tiel, ĉu oni dirus, ke la antikva greka (aŭ helena) mortis, kiam la cakonia disiĝis de ĝi? Mi dirus, ke ne.

Mi preferas diri, ke iu lingvo estas mortinta, se ĝi iam perdis sian lastan denaskan parolanton, sed ke la lingvo de malnovaj tekstoj estas nur – malnova. Kaj per tio mi ŝatus ankaŭ korekti min mem, ĉar en mia iama blogaĵo "La ravaj mortintoj" mi ankoraŭ ne bone distingis ĉi tiujn du aferojn. Mi tiam aludis al la fascina popularscienca libro I döda språks sällskap: En bok om väldigt gamla språk ('En la societo/kompanio de mortintaj lingvoj: Libro pri ege malnovaj lingvoj') de svedo Ola Wikander (2006), kiu verŝajne elektis la titolon sub la influo de la sukcesa usona filmo Dead poets society ('Societo pri mortintaj poetoj', 1989). En sia libro li skribas kaj pri lingvoj, kiuj vere perdis ĉiujn siajn parolantojn, kiel la sumera aŭ la etruska, kaj pri aliaj, kiuj plu vivas en siaj pli modernaj formoj, kiel la anglosaksa (kiu fariĝis la angla) aŭ la malnovpersa (kiu fine fariĝis la moderna persa lingvo). Wikander, malgraŭ siaj vastaj scioj, bedaŭrinde ne pensis pri tio, ke "lingvomorto" estas okazanta kultura katastrofo en la nuna mondo, kaj ke tial oni devas esti iom atentema pri tio, kiun lingvon oni nomu "mortinta" kaj kiun ne.

Sed kion diri pri Esperanto, kiu naskiĝis sen denaskaj parolantoj? Evidente oni ne povas nomi ĝin mortinta, sed oni certe ofte nomis ĝin "morta", en la senco senviva. Poste Esperanto ja ricevis ankaŭ denaskajn parolantojn, sed ili ne formis apartan parolkomunumon kaj tial ne vere ŝanĝas la karakteron de nia lingvo. Kiel ni povas pretendi, ke ni vive uzas tian senvivan lingvon kaj eĉ kreas en ĝi literaturon?

Certagrade oni povas kompari la Esperantajn verkistojn al la okcident-eŭropaj aŭtoroj, kiuj uzis Latinon – do la malnovan skriblingvon – dum la tuta Mezepoko kaj ankoraŭ dum la unuaj jarcentoj de la Moderna Epoko en siaj verkoj beletraj kaj sciencaj. La fakto, ke la latina skriblingvo iam baziĝis sur la parolata lingvo, ne rekte helpis tiujn verkistojn nov-latinajn. Ilia Latino ne iel mistere konservis en si la vivon de siaj iamaj parolantoj. Estas vere, ke ili havis grandan amason da tekstaj modeloj je sia dispono, dum la Esperantaj devis komenci surbaze de multe malpli da modeloj, plej unue nur la tekstoj de Zamenhof. Sed ambaŭ grupoj de verkistoj devis manovri en fremda regiono sen subteno de la lingvosento de denaska parolanto.

Sed eĉ pli interesa estas komparo kun Sanskrito, la prestiĝa malnova lingvo de la barata civilizo. La klasika formo de Sanskrito estis normigita de la fama gramatikisto Pāṇini kelkcent jarojn antaŭ nia erao, kaj poste oni uzis ĝin skribe dum jarcentoj kaj jarmiloj – ĝis nia propra tempo. Tio similas al la mezepoka uzo de Latino. Sed ekzistas unu grava diferenco. La latinaj aŭtoroj plej alte taksataj, la klasikaj aŭtoroj, vivis en la Roma Imperio kaj ankoraŭ havis rektan kontakton kun la parolata Latino. La plej abunda kaj aprezata sanskrita literaturo, male, naskiĝis dum la unua jarmilo de nia erao, kiam la Sanskrito de Pāṇini ne plu havis subtenon de la parolata lingvo. La fama verkisto Kālidāsa (vivis ĉirkaŭ la jaro 400 de nia erao) do lernis sian Sanskriton el gramatika verko kreita eble 700 jarojn pli frue!

La okcidentaj filologoj estis fascinitaj, kiam ili konatiĝis kun la riĉa sanskrita tradicio. La barata epopeo Mahabarato estas sepoble tiel longa kiel la helenaj Iliado kaj Odiseado kune. La filologojn ne ĝenis, ke la sanskrita literaturo estis skribita en lingvo artefarita – aŭ almenaŭ arte farita – dum Esperantan literaturon oni ofte taksis principe neebla. Kompreneble la verko de Pāṇini havis ankoraŭ ian rilaton kun la parolata lingvo, dum la Unua Libro de Zamenhof komencis tute novan tradicion. Sed la postaj verkistoj sanskritaj kaj Esperantaj devis konscie lerni respektive la normon de Pāṇini kaj tiun de Zamenhof – el ilia vidpunkto ne estis diferenco. Oni do devas esti atentema, kiam oni legas pri lingvoj "vivantaj" kaj "mortintaj": ofte tiuj vortoj prezentas ne objektivajn observojn sed subjektivajn pritaksojn.

La 15a regulo forvelkas

 

Kiam oni priskribas la planlingvojn proponitajn dum la 19a kaj 20a jarcentoj, oni ofte atentigas pri du kontraŭaj tendencoj, inter kiuj ili diversmaniere kompromisas. Skemismo signifas, ke gravas la interna reguleco de la lingvo; naturismo signifas, ke la vortoj estu kiel eble plej bone rekoneblaj eĉ por homoj, kiuj ne aparte studis la koncernan planlingvon. Volapuko (publikigita en 1879) estas planlingvo, kie ĉefrolas la skemismo, dum ekzemple Interlingvao (1951) emfazas naturismon, kaj Esperanto (1887) estas ie inter ili.

Kiam Zamenhof kreis Esperanton, por li estis memevidente, ke li utiligos la vortprovizon, kiu jam estas komuna por la eŭropaj lingvoj – tio estas la naturisma flanko de nia lingvo kaj klare distancigas ĝin de la iom pli frua Volapuko. Sed por faciligi la lernadon de la vortprovizo, li ankaŭ decidis provizi Esperanton per regula kaj produktiva vortfarado, kiu estas trajto skemisma. Ĝuste la elpensadon de la regula vortfarado li poste priskribis preskaŭ kiel revelacion en sia lingvokrea laboro, kaj ĝi fariĝis unu el la ĉefaj karakterizaĵoj de Esperanto, kiun oni ofte mencias por reklami la lingvon.

La naturisma flanko de Esperanto kristaliĝis en la 15a regulo de la Fundamenta Gramatiko, laŭ kiu la vortoj, kiujn "la plimulto de la lingvoj" pruntas el la sama fonto, ne ŝanĝiĝas en Esperanto, sed tamen adaptiĝas al ties ortografiaj kaj vortfaraj reguloj. (Unu kuriozaĵo de la Fundamento estas, ke mi ne povas citi la regulon en ties oficiala Esperanta formo, ĉar male ol la cetera Fundamento, la dek-ses-regula gramatiko estas oficiala nur en la lingvoj franca, angla, germana, rusa kaj pola.) La regulo fakte ne diras, ke la "internaciaj" vortoj aŭtomate fariĝas parto de Esperanto, sed ĝi tamen indikas, ke ili estas bonvenaj.

En la nuna mondo la signifo de la 15a regulo por la evoluo de la Esperanta vortprovizo konstante malgrandiĝas. Unu el la kaŭzoj estas la forlaso de la eŭrop-centrismo kaj la adopto de tutmonda perspektivo: "la plimulto de la lingvoj" en la 15a regulo signifis klare nur la ĉefajn eŭropajn lingvojn, ne tiujn de Afriko kaj Azio – kvankam Esperanto pretendas tutmondan uzon. Dum la tempo de Zamenhof estis ankoraŭ kutime lasi ekzemple la araban, hindian, bengalan, ĉinan kaj japanan ekster la grupo de la kulturlingvoj, sed nun la esperantistoj komencas konscii, ke utiligante plu la 15an regulon ili nur pliigus la eŭrop-centrismon de Esperanto.

La plej grava kaŭzo por la forvelko de la 15a regulo estas tamen tio, ke la ĉefa fonto de la "internaciaj vortoj" en la nuna mondo fariĝis la angla. Fakte la 15a regulo tute laŭvorte devus esti aplikebla: "words which the greater number of languages have derived from the same source" (vi memoras, ke la angla teksto estas inter la oficialaj versioj de la Fundamenta Gramatiko) – "vortoj, kiujn la plimulto de la lingvoj devenigis el la sama fonto". Tamen la esperantistoj pli-malpli unuanime decidis, ke la angla ne taŭgas kiel tia fonto, kvankam Zamenhof senprobleme pruntis el la plej prestiĝa lingvo siatempa, la franca.

La rezulto estas, ke multaj lingvoj nun kunhavas la samajn internaciajn vortojn pruntitajn el la angla, sed Esperanto ilin ne uzas. Estas malfacile imagi pli internacian esprimon ol la angla okay, sed bona esperantisto diras nur bone, ne o kej. Anstataŭ fit kaj fitness ni havas nur trejnita, trejniteco, bona fizika stato. Ni ne povas uzi la anglan cool, sed devis elpensi la propran ekvivalenton mojosa. Eĉ la komputilaj file, Internet kaj web ne nomiĝas tiel en Esperanto. Nun ni eble suferas pro koronviruso, sed tamen kronviruso ja estas pli Esperanta laŭ multaj. La rezulto estas, ke Esperanto purisme evitas la ĉefan parton de tiu angladevena vortprovizo, kiu nuntempe kunligas grandan parton de la lingvoj de la mondo – tiusence Esperanto kvazaŭ intence rifuzas internaciiĝi.

Unu el la kaŭzoj por tiu rifuzo apliki la 15an regulon estas, ke multaj esperantistoj ŝatus simple ŝajnigi, ke la angla ne estas la superrega internacia lingvo en la nuna mondo. Sed eble pli grava kaŭzo estas, ke la 15a regulo siatempe estis konstruita sur la supozo, ke la grek-latina-latinida fonto de la internaciaj vortoj neniam ŝanĝiĝos. Estas malfacile redirekti la regulon por akcepti vortojn el tute alia fonto, nuntempe el la angla (aŭ iam estonte el la ĉina, kiu scias?).

Ne eblas konekti Esperanton al la angla cirkvito ankaŭ pro tio, ke multaj internaciaj vortoj havas en la angla alian signifon ol en Esperanto, kiu siatempe prenis ilin ĉefe laŭ la francaj signifoj. Ekzemploj multas: la angla eventual signifas ne eventuala, sed fina; cabin estas pli ofte kajuto aŭ pasaĝerejo ol kabano; control signifas ne kontroli, sed regi, stiri; defy signifas ne defii, sed spiti; demonstration signifas ne demonstracio, sed manifestacio; farm signifas ne farmo, sed bieno; media signifas ne medio, sed (amas)komunikiloj; negotiate signifas ne negoci, sed intertrakti; pretend signifas ne pretendi sed ŝajnigi. Sufiĉe konfuze, ĉu ne? Pli bone turni la dorson al la angla, kiam oni parolas Esperanton. Sed tio signifas ankaŭ, ke la iama naturisma rekonebleco de tiuj vortoj restas nur historia, ĉar la francan aŭ Latinon oni lernas en la mondo multe malpli ol la anglan.

Mi ne celas diri, ke la pordo de la 15a regulo estas jam tute fermita. En diversaj sciencoj oni plu kreas terminojn sur la bazo greka-latina, kaj tiaj estas facile alpreneblaj en Esperanto. Ŝajnas ankaŭ, ke teleregataj aviadiletoj nomiĝos droneoj (el la angla drone, origine 'vir-abelo'), kvankam oni eksperimentis ankaŭ per spavo (mallongigo de "senpilota aviadilo"). Kaj en la komputa terminaro ni ricevis el la angla ekzemple la vorton defaŭlto, kvankam ankaŭ implicita valoro plu havas siajn uzantojn. Sed la ĝenerala etoso inter la esperantistoj estas, ke pruntojn el la angla oni devas rezisti, se nur iel eblas trovi Esperantan alternativon – kiel ja ofte eblas, ĝuste ĉar ni havas tiel bonan vortfaran sistemon. Internaciiĝo pere de anglaj vortoj ne estas ŝatata alternativo.

Ĉu do en Esperanto la skemismo komencis superregi la naturismon eĉ pli klare ol antaŭe? Jes, tiel oni povas diri. Sed mi ŝatus paroli ne nur pri fortiĝanta skemismo, sed pri nova strebo al aŭtonomeco de Esperanto. Iam ŝajnis, ke la landonoma tipo Francio tute forpuŝos la tipon Francujo, kaj ke la fonemo /ĥ/ komplete malaperos. Sed tiuj poiomaj ŝanĝiĝoj haltis lastatempe, eble eĉ returniĝis. Multaj esperantistoj pensas, ke ĉar ni ĉiuokaze ne plu intencas imiti aliajn lingvojn, kaj ĉar la estonta sukceso de Esperanto ĉiuokaze ne dependos de tiu aŭ alia lingva detalo, ni povas ankaŭ konservi la tradiciajn trajtojn de la lingvo. Tiu aŭtonomemo estas parenca al la forvelko de la 15a regulo.

Fina atentigo: mi almenaŭ klopodis en ĉi tiu teksto esti ne prijuĝanto sed nura priskribanto, kiel decas al lingvisto. Mi petas provi same fari en la eventualaj komentoj.

Siis mitä kieltä te puhutte?

Aika moni lingvistikollegani tietää, että olen puhunut minun ja vaimoni Melinan yhteisille lapsille esperantoa, joka on siis heidän toinen äidinkielensä. Moni on ollut kiinnostunut asiasta, mutta moni on myös ollut lähinnä hämmästynyt. Tiedän myös, että jotkut kollegat ovat omille opiskelijoilleen esittäneet epäilyksiä siitä, voiko esperantoa oikeasti puhua, ja jopa kutsuneet lapsiani "lapsiparoiksi" (aina kannattaa varoa: opiskelijoissanne on todennäköisesti lahtelaisia). Nyt kun nämä "lapsiparat" ovat aikuisia, haluan tehdä jonkinlaisen tilinpäätöksen ja ikään kuin vastata niihin kysymyksiin, joita kollegani eivät ole osanneet tai uskaltaneet tehdä.

Muistan, kun vuonna 2005 Vilnan esperantokongressin aikana kymmenvuotias vanhin tyttäremme jutteli hotellin aulassa innokkaasti italialaisen ystävättärensä kanssa (he ovat tunteneet kolmivuotiaasta ja pitävät yhä yhteyttä). Pari suomalaista turistia päätteli tyttäreni olevan suomalainen ja kysyi, mitä kieltä tytöt puhuvat keskenään. "Ai esperantoa, se on se tekokieli." Tyttäreni oli loukkaantunut, koska hän ymmärsi kommentin vähättelevän sävyn. Ja kommentti oli kummallinen siinä tilanteessa, koska turistit olivat juuri kuulleet, että lapsetkin käyttävät kieltä ihan luonnollisesti.

Mutta lingvistitkin ajattelevat helposti, että esperanton puhuminen perheessä on jotenkin kummallista. Sen sijaan jonkin uhanalaisen vähemmistökielen puhuminen toisi meille todennäköisesti rohkaisua ja kehuja. Nykyään ei tarvitsisi edes olla juuria kyseisessä vähemmistökielessä: lapset voi laittaa baskin-, alasorbin- tai vaikkapa inarinsaamenkieliseen päiväkotiin vain tukeakseen kieltä ja antaakseen lapsilleen jotakin arvokasta. Esperantoa lapsilleen puhuvia vanhempia pidetään jonkinlaisen kummallisen kokeen järjestäjinä, vaikka esimerkiksi lastenkirjoja on tarjolla paljon enemmän kuin monessa vähemmistökielessä. Toisaalta olen tietysti kiitollinen siitä, että esperanton ansiosta ymmärrän erinomaisesti pientä kieltä kotonaan käyttäviä vanhempia. Romanikielen lautakunnan puheenjohtajana toimiessani ymmärsin hyvin, millaisia haasteita romanikielen siirtämiseen lapsille liittyy – vaikka en tietysti koskaan lipsauttanut, että romanikielihän on kuin esperantoa.

Itse en puhu esperantoa sen vuoksi, että olen kielentutkija, vaan minusta tuli kielentutkija siksi, että rupesin 14-vuotiaana opettelemaan esperantoa. Mutta ilman vaimoni Melinan rohkaisua en olisi ruvennut puhumaan vanhimmalle lapsellemme esperantoa – ja sitten tietysti myös seuraaville lapsillemme. Melina oppi esperanton pitkälti samaan aikaan vanhimman lapsemme kanssa, ja hänen sanavarastossaan oli sellaisia sanoja kuin 'tutti', 'vaippa' ja 'pulautus', joita useimmat esperanton puhujat eivät tarvitse. Minäkin koetin aina oppia erilaisia kodin esineitten nimiä, eläinten nimiä, kasvien nimiä ja muita, joita en ollut ennen tarvinnut, pysyäkseni edellä kieltä omaksuvista lapsista, ja pian huomasin olevani aidosti kaksikielinen.

Hyvin tärkeitä olivat matkat erilaisiin esperantotapahtumiin, erityisesti sellaisiin, joissa tapasimme muita esperantoa puhuvia lapsiperheitä. Koska monet niistä pidettiin Saksassa, vanhin lapsemme taisi jonkin aikaa luulla, että esperanto on Saksassa kovinkin yleinen kieli; hänellä oli myös aina kotiin palattuamme jonkin aikaa saksalainen aksentti esperantossaan.

Meillä on tietysti laaja valikoima esperantonkielistä lastenkirjallisuutta; monet Tove Janssonin ja Astrid Lindgrenin kirjat on lapsille luettu esperantoksi. Erityinen asema on ollut Ihmemaa Oz -kirjalla ja sen monilla jatko-osilla, joita suomalaiset lapset eivät kovin paljon lue mutta joiden esperantonkieliset käännökset ovat niin hyviä, että luimme niitä paljon. Kuvakirjat olivat etupäässä kiinalaisia, ja monen nimestä on tullut perheessämme lentävä lause.

Lapset rupesivat varhain kirjoittamaan esperantoa suomalaisen ortografian mukaan, sen vuoksi pidin heille eräänlaista koulua, jossa opimme esperanton kirjaimia ja kirjoitusta. Tietenkään he eivät sitten myöhemmin voineet enää oppia kaikkien kouluaineitten asioita esperantoksi. Muistan neuvoneeni heille koulun matematiikkaa suomeksi, ettei heidän tarvitsisi vaikean asian lisäksi opetella matemaattisia termejäkin esperantoksi. Mutta suomen puhuminen heidän kanssaan tuntui kyllä todella kummalliselta!

Luin kerran sellaisen mielipiteen, ettei esperanto voi olla oikea kieli, koska kukaan ei ole esperantoksi maanitellut lasta syömään aamupuuronsa. Minä luonnollisesti olen, enkä ole maailmanhistorian ensimmäinen. (Ihmiset vain luulevat tietävänsä asioita esperantosta.) Mutta itse lisäisin, että vielä elävämmäksi esperanto tulee, kun käyttää sitä kinatessaan murrosikäisen kanssa. Keskimmäisen lapsemme tulikivenkatkuinen Iru for! 'mene pois' on yhä todella elävä muisto.

Vanhin ja nuorin lapsemme ovat kumpikin toimineet esperanton kielenoppaina teatterissa: vanhin opetti näyttelijöille esperantoa, kun Lahden kaupunginteatteri esitti Mikael Niemen näytelmän "Populaarimusiikkia Vittulanjänkältä", ja nuorimmaisella oli sama tehtävä, kun Svenska Teatern esitti Eva-Matria Benavente Dahlinin näytelmän "Några av oss".

Tätä nykyä puhun esperantoa lasteni kanssa, kun he tulevat kotona käymään. Heillä on myös ollut tapana edelleen kirjoittaa useimmat tekstiviestit ja muut pikaviestit minulle esperantoksi. Vanhimman tyttäremme aviomies on sveitsiläinen, heillä on pieni poika, ja heidän perheessään puhutaan englantia, berninsaksaa ja suomea. Mutta tyttäreni aviomies puhuu esperantoa niin paljon, että minä ja Melina voimme yleensä käyttää kieltä myös hänen kanssaan – eli joulupöytämme on neljän kielen ilotulitusta. Tyttäreni on myös pyytänyt, sisarustensa tukemana, että puhuisin hänen pienelle pojalleen esperantoa; en tosin vielä usko, että hän kuulee tarpeeksi esperantoa omaksuakseen sen niin kuin äitinsä, mutta toistaiseksi valinta on minustakin tuntunut täysin luonnolliselta.

Esperantosta on tullut perheemme yhteenkuuluvuuden symboli, tuttu ja turvallinen asia, joka tuo mieleen muistoja perheemme yhteisistä matkoista ja muista menneiden vuosien yhteisistä kokemuksista. Tietyillä paikoilla ja käsitteillä on meille vain esperantonkielinen nimi, koska suomenkielinen ei tunnu samalta. Ja meillä on aina oma salakieli, jota voi tarpeen vaatiessa käyttää julkisella paikalla.

En siis ole puhunut lapsilleni esperantoa tehdäkseni lingvistisen kokeen, vaan antaakseni heille mahdollisuuden olla mukana siinä kieliyhteisössä, joka on minulle ollut tärkeä neljäntoista vanhasta lähtien. Uskon, että he ovat myös kognitiivisesti hyötyneet kaksikielisyydestä. (Eikä heidän tarvinnut koskaan opetella, missä järjestyksessä kvartti, kvintti ja muut intervallit menevät, tai mitä syö lakto-ovovegetaristi.) Sen sijaan en ole ajatellut, että heistä tulisi kieltä innokkaasti levittäviä esperantisteja. Olin tietysti ylpeä, kun kaikki kolme ja heidän kumppaninsa tekivät hyvää työtä Lahden kansainvälisen esperantokongressin järjestelyissä kesällä 2019. Mutta voin vakuuttaa, ettei kongressi tullut Lahteen sen vuoksi, että me asuimme siellä, vaan pikemminkin siitä huolimatta: lapsilleni oli aluksi aikamoinen järkytys, että heidän kaksi maailmaansa kohtaavat. Ja nyt he saavat päättää itse, onko esperantolla vastedes mitään roolia heidän elämässään.

Jotakin tärkeää ymmärsin, kun katsoin yhdysvaltalaista elokuvaa "Captain Fantastic" (2016). Siinä perheen – vähän erikoisen perheen – lapset puhuvat yhdessä kohtauksessa esperantoa. Perheen äiti on äskettäin kuollut, ja tytär sanoo panjo mankas al mi 'kaipaan äitiä'. Vaikka tiedän, että kyse on vain elokuvasta, juuri tämä repliikki menee syvälle sydämeeni – ikään kuin tunnen elokuvan lasten äitikaipuun vahvemmin kuin kaikissa englanninkielisissä repliikeissä. Tämän siis olen oppinut: kieli on aina myös tunne.