Tri esperantismoj post la venko de la angla

(Kongresanoj post la Kongreslanda Vespero de la UK en Lahtio, 2019)

La titolo estas iom provoka – multaj esperantistoj instinkte emus ĉikani la aserton, ke la angla jam fariĝis la internacia lingvo. La angla ja ne estas la sola interlingvo uzata en la mondo. Sed se Esperanto estus uzata kaj instruata egale vaste kaj senrivale kiel la angla nune, ni certe rigardus tion kiel venkon de nia lingvo, verŝajne eĉ kiel la finan venkon.

La tutmonda disvastiĝo de la angla estas fenomeno, kiun Zamenhof ne povis antaŭvidi, kaj ĝi fundamente ŝanĝis la mondon, kie la Esperanto-movado agas. Al la senrivala disvastiĝo de la angla post la Dua Mondmilito aldoniĝis lastatempe alia fenomeno: la traduksistemoj bazitaj sur artefarita intelekto fine komencas vere funkcii kaj estas antaŭvideble, ke granda parto de la interlingva komunikado, skriba kaj parte eĉ parola, baldaŭ okazos pere de tradukiloj. Tio povos post deko da jaroj montriĝi same granda bato kontraŭ la kredindeco de Esperanto kiel la disvastiĝo de la angla.

Pro ĉio ĉi, eksterulo certe povas miri, kial iu entute plu okupiĝas pri Esperanto. Kiaj estas niaj motivoj, viaj kaj miaj? La celo de ĉi tiu blogaĵo estas ne skurĝi sin pro la supereco de la angla, sed skize analizi, kiel la idearo ligita al Esperanto adaptiĝis al la nova situacio kaj daŭre motivas la esperantistojn. Sed unue mi priskribos la deiran punkton, la nocion de esperantismo en la Bulonja Deklaracio.

0. Bulonja esperantismo

La Deklaracio pri la esenco de la esperantismo, akceptita en la unua Universala Kongreso en Bulonjo ĉe Maro (1905), estas la plej grava komuna ideologia dokumento de la Esperanto-movado. Ĝi difinas "esperantiston" nur praktike: "Esperantisto estas nomata ĉiu persono, kiu scias kaj uzas la lingvon Esperanto, tute egale por kiaj celoj li ĝin uzas"; sed "esperantismo" ricevas difinon idean:

La Esperantismo estas penado disvastigi en la tuta mondo la uzadon de lingvo neŭtrale homa, kiu "ne entrudante sin en la internan vivon de la popoloj kaj neniom celante elpuŝi la ekzistantajn lingvojn naciajn", donus al la homoj de malsamaj nacioj la eblon kompreniĝadi inter si, kiu povus servi kiel paciga lingvo de publikaj institucioj en tiuj landoj, kie diversaj nacioj batalas inter si pri la lingvo, kaj en kiu povus esti publikigataj tiuj verkoj, kiuj havas egalan intereson por ĉiuj popoloj. Ĉiu alia ideo aŭ espero, kiun tiu aŭ alia esperantisto ligas kun la Esperantismo, estos lia afero pure privata, por kiu la Esperantismo ne respondas.

Efektive, la esperantistoj neniam multe klopodis enkonduki Esperanton kiel "pacigan lingvon" interne de multetnaj landoj, sed alie la difino ja trafe difinas la originajn celojn de la Esperanto-movado (kiujn la raŭmistoj poste nomos "praceloj").

Kiel la nunaj esperantistoj idee adaptiĝis al la fakto, ke la angla, malgraŭ siaj malpli taŭgaj ecoj, efektive fariĝis la tutmonda lingvo? Por priskribi tion, mi sube prezentos tri diversajn pli novajn specojn de esperantismo – kompreneble ĉiu individua esperantisto povas esti motivita de pli ol unu el ili, en variaj proporcioj.

Indas tamen unue mencii, ke ekzistas ankaŭ kvara speco de adaptiĝo, aŭ fakte, rifuzo adaptiĝi: oni simple neas la nunan situacion kaj asertas, ke per simpla decido de ekzemple la Unuiĝintaj Nacioj eblus enkonduki Esperanton kiel la internacian lingvon, tute kiel la grandaj regnoj povintus en 1905 principe fari tian decidon. Ankaŭ tian naivan kredon oni plu renkontas inter la esperantistoj. Dum Lapenna prezidis UEA-n, ĝi ankoraŭ havis grandan influon, sed nune ĝin anstataŭis ĉefe la lingvopolitika esperantismo, do mi komencu per tiu.

1. Lingvopolitika esperantismo

La lingvopolitika esperantismo celas alianci sin kun movadoj por demokratia multlingveco kaj defendado de minoritataj lingvoj. Ĉi tiaj celoj estas plej videblaj en la eksteraj rilatoj de UEA. Kiel trafe analizis Jukka Pietiläinen en sia tre leginda kontribuo al la Festlibro de Humphrey Tonkin (2010), la malnova idearo de la tempo de Lapenna, kiu parolis pri "la monda lingva problemo", cedis dum la lastaj jardekoj de la pasinta jarcento al novtipa diskurso pri "lingvaj problemoj". Pietiläinen skribas:

En la 1980-aj jaroj la batalo inter Esperanto kaj la angla ne plu estis inter la realaj alternativoj, eĉ inter esperantistoj. Necesis elpensi alternativan rolon por Esperanto. Unu alternativon, iom ekstreman kaj esence komunum-celan, prezentis la Manifesto de Raŭmo, dum la movada flanko de Esperanto bezonis alian solvon, kiun ĝi trovis en nova aliro al lingva plureco. Ĉu Esperanto entute reale povus prezenti sian alternativon al defendo de lingvaj minoritatoj, almenaŭ por momento restos inter utopioj, sed same utopio estis la "fina venko" en sia tradicia formo.¹

La ideo, ke ĉiuj lingvoj estas egalaj, bone kongruas kun la bulonja ideo pri komunikilo "neŭtrale homa". Tamen okazis unu signifa ŝanĝo en la lingvopolitikaj celoj de la Esperanto-movado – ŝanĝo, pri kiu multaj nunaj esperantistoj ne konscias, ĉar ili kredas, ke oni ĉiam restas sur la idea fundamento de Zamenhof. Mi jam pli frue skribis pri ĉi tiu temo, sed permesu al mi ripeti ĉi tie: en la origina esperantismo, la multlingveco estis ĉefe malhelpo por la homaro: ĝi estis "la muroj de miljaroj", kiuj kaŭzas malpacon inter nacioj. La solvo proponita estis ne forigi lingvojn, sed proponi novan neŭtralan lingvon; tamen la esperantistoj ne sentis kiel sian taskon savi de morto tiun aŭ alian nacian lingvon. Zamenhof skribis en sia Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia (mia kursivigo):

Ĉu lingvo internacia estas bezona? [...] ekzistas ankoraŭ multe da homoj, kiuj respondas je tiu ĉi demando per "ne". La sola motivo, kiun kelkaj el tiuj ĉi homoj elmetas, estas sekvanta: "lingvo internacia detruos la lingvojn naciajn kaj la naciojn". Ni konfesas, ke kiom ajn ni rompis al ni la kapon, ni neniel povis kompreni, en kio nome konsistus la malfeliĉo por la homaro, se en unu bela tago montriĝus, ke ne ekzistas jam plu nacioj kaj lingvoj naciaj, sed ekzistas nur unu ĉiuhoma familio kun unu ĉiuhoma lingvo. Sed ni supozu, ke tio ĉi efektive estus io terura, kaj ni rapidos trankviligi tiujn ĉi sinjorojn. Lingvo internacia deziras nur doni al la homoj de malsamaj popoloj, kiuj staras unu antaŭ alia kiel mutuloj, la eblon komprenadi unu alian, sed ĝi neniel intencas enmiksiĝi en la internan vivon de la popoloj. Timi, ke lingvo internacia detruos la lingvojn naciajn, estas tiel same ridinde, kiel ekzemple timi, ke la poŝto, kiu donas al homoj malproksimaj unu de alia la eblon komunikiĝadi, minacas neniigi la buŝajn interparoladojn inter la homoj!

Do, laŭ Zamenhof, Esperanto nek celas detrui naciajn lingvojn nek tion farus, sed en la plurlingveco mem li vidis nenion pozitivan kaj defendindan. La nuna lingvopolitika esperantismo, aliancita kun movadoj por lingva diverseco, pensas tute alie.

Lingvopolitika esperantismo estas tamen interne iom kontraŭdira. Ĝi laboras por demokratiaj celoj, kiuj, kvankam ne rekte derivitaj de la origina bulonja esperantismo, estas facile akordigeblaj kun ties bazaj valoroj. Sed ne estas evidente, kian plusan valoron Esperanto efektive donas en tiu laboro (kiel Pietiläinen atentigis en la citaĵo ĉi-supra). Aŭ oni devas silenti pri Esperanto, kio estus stranga, aŭ prezenti ĝin kiel solvon iom teorian, ekstreman, ĝuste nun ne realisman.

Ŝajnas al mi, ke la rolo de Esperanto por la defendantoj de lingva diverseco povus esti iom simila al la rolo de veganismo por iu, kiu laboras por la rajtoj kaj bonfarto de bestoj: ni ne postulas, ke vi ĉiuj lernu Esperanton (aŭ fariĝu veganoj), sed la fakto, ke ni lernis kaj uzas Esperanton (aŭ estas veganoj), montras la gradon de nia persona engaĝiĝo por la afero. En la plej bona okazo Esperanto povas do fortigi la konvinkecon de la politika mesaĝo, eĉ se la celgrupo de la mesaĝo ne rekte interesiĝas pri ĝi.

2. Kultura esperantismo

La kultura esperantismo celas riĉigi la Esperantan kulturon – literaturon, muzikon kaj diversajn enretajn podkastojn kaj filmetojn. Eĉ se la iama celo de la Esperanta literaturo estis pruvi, ke la lingvo estas plenvalora kaj funkcianta arta esprimilo, tiaj eksteraj celoj ne plu estas tiom gravaj. La Esperanta kulturo estas celo en si mem, same kiel kulturoj ligitaj al aliaj lingvoj.

Efektive, ĝuste la kultura kampo montras, ke Esperanto ne estas iel mortbatita de la angla lingvo. Ekzemple, el la originalaj romanoj verkitaj en Esperanto, duono estas verkitaj post 1990: la lastaj tri jardekoj produktis do tiom da romanoj kiel la unua jarcento. Kaj mi kuraĝus diri, ke la kvalito altiĝis – neniam antaŭe ni havis tiom da talentaj romanverkistoj samtempe aktivaj kiel nun (pensu pri Bronŝtejn, Johansson, Löwenstein, Steele, Štimec). Siatempe La granda kaldrono de John Francis (1978) estis granda evento, nuntempe ĝi estas nur unu romano inter multaj egale bonaj. 

Kultura esperantismo manifestiĝas ankaŭ en scienco, kiam Esperanto kaj ĝia parolkomunumo estas priskribataj laŭ tio, kio ili efektive estas, ne laŭ tiuj problemoj, kiujn Esperanto eventuale povus solvi. Bela ekzemplo pri tio estas la nova lingvistika monografio de Sabine Fiedler kaj Cyril Brosch (2022).

Kiel atentigis kelkaj esperantologoj, ekzemple Kimura Goro Christoph, en la kulturado de Esperanto kaj en la laboro por minoritataj lingvoj estas multaj komunaj trajtoj.² Pri tio siatempe atentigis jam la Manifesto de Raŭmo: "la serĉado de propra identeco igis nin koncepti esperantistecon kvazaŭ la aparteno al mem elektita diaspora lingva minoritato" (notu tamen la vorton kvazaŭ, kiun multaj citantoj emas forlasi: la analogio ne estas kompleta). La kultura esperantismo estas do motivita per Esperanto mem: ni kreas kaj ĝuas kulturon en Esperanto, ĉar ni parolas Esperanton kaj ĝi estas parto de nia identeco.

Jorge Camacho opinias, ke Esperanto tamen ne havas propran kulturon kompareblan kun tiuj de nacioj kaj naciaj lingvoj, kvankam li koncedas, ke eblas uzi la vorton "kulturo" metafore pri certaj trajtoj de nia komunumo.³ Sed tia kritiko baziĝas sur koncepto de kulturo kiel io stabila, kiu apartenas al difinita homgrupo, ĝia posedanto. Sed kulturo vere estas io, kion oni ne posedas sed faras kaj refaras, renovigante, pruntante kaj miksante.⁴ Ĉiuj vivantaj kulturoj estas nestabilaj miksaĵoj de diversaj influoj kaj pruntaĵoj, kaj tiusence la Esperanta kulturo estas eĉ tre vivipova.

Nia kulturo estas kaj restas malmulte videbla ekster Esperantujo. Ĝi estas celo en si mem, sed ĝi ne havas celon en la mondo. Ĝi estas afero de "la komunumo", dum la lingvopolitika esperantismo estas afero de "la movado". Tial la kultura esperantismo ne povas tre konvinke respondi al la demando "kial mi lernu Esperanton", kvankam ĝi povas esti parta respondo al la demando "kion mi faru per Esperanto, kiun mi pro iu kaŭzo lernis".

En sia enkonduka medito al Beletra Almanako 47, Probal Dasgupta skribas pri la maksimumo de la ideo de Esperanto, lingvo enhave universala, kaj pri ties minimumo, lingvo home universala – la du polusojn reprezentas ekzemple Kalocsay kaj Baghy, respektive, kaj la daŭra debato pri neologismoj estas unu el la aspektoj de tiu distingo. Laŭ Dasgupta oni devas eviti, ke la maksimumistoj fariĝu elito, kiu forgesas lojali al la tuta verda popolo. Certe tio, kion mi nomis "kultura esperantismo", ne povas signifi nur belartajn konkursojn kaj beletrajn revuojn. Ankaŭ rokmuziko, kongresa balo aŭ kluba kantvespero estas Esperanta kulturo – fine eĉ ĉiu interesa hazarda renkontiĝo en kongresa kafejo.

3. Homarana esperantismo – la interna ideo

La homaranismo, la ideologio kiun Zamenhof proponis kiel neŭtralan en la kampo de la religioj same kiel Esperanto estu neŭtrala en la kampo de la lingvoj, neniam ludis gravan rolon en Esperantujo. Sed ia modera, nereligia homaranismo, aŭ alinome la "interna ideo" de Esperanto, ja tuŝas la korojn de la plejmulto de la parolantoj de nia lingvo. Laŭ Zamenhof:

Sed nun, kiam preskaŭ ĉiuj Esperantistoj estas ankoraŭ ne profitantoj, sed nur batalantoj, ni ĉiuj konscias tre bone, ke al laborado por Esperanto instigas nin ne la penso pri praktika utileco, sed nur la penso pri la sankta, granda kaj grava ideo, kiun lingvo internacia en si enhavas. Tiu ĉi ideo — vi ĉiuj sentas ĝin tre bone — estas frateco kaj justeco inter ĉiuj popoloj. Tiu ĉi ideo akompanadis Esperanton de la unua momento de ĝia naskiĝo ĝis la nuna tempo. [Parolado en la dua UK, Ĝenevo 1906.]

"En la mond' eterne militanta" la homarana esperantismo estas alloga, sed samtempe ĝi estas vundebla, ĉar ĝin konstante ŝancelas la solidareco de la esperantistoj kun siaj propraj medio kaj nacio. Unu el la plej ŝokaj ekzemploj estis la decido de Germana Esperanto-Asocio en 1935 disvastigi naziismon kaj eksigi ĉiujn siajn judajn membrojn – sampopolanojn de la Majstro.⁵ Kaj por preni pli novan ekzemplon, pluraj konataj rusaj esperantistoj, inter ili unu akademiano, subtenis en 2022 la prezidanton de la rusia landa asocio de UEA, kiu fervore apogis la atakon kontraŭ Ukrainio kaj eksplicite kontraŭis ian ajn pacan traktadon antaŭ detruo de la Ukraina ŝtato.⁶ Anina Stecay skribis pri sia elreviĝo en Beletra Almanako 44:

Ekde februaro 2022 ekzemple mi rezignis pri la uzo de la vorto "samideano", ĉar evidentiĝis ke estas multaj homoj eĉ influaj en la movado, kiuj prifajfas la celojn de paco kaj humaneco sed proklamas tiun militon taŭga politika rimedo, kiam, laŭ mia ĝisnuna kompreno, evito de ajna milito estas la plej forta radiko el tiuj, kiuj nutras nian komunumon. Do klare ne ĉiuj esperantistoj kundividas kun mi la samajn ideojn aŭ idealojn.

Sendube ankaŭ kelkaj israelaj esperantistoj nun opinias, ke por detrui la kruelan teror-organizaĵon Ĥamas oni rajtas mortigi kiom ajn grandan nombron da palestinaj civiluloj kaj detrui ĉiujn iliajn rimedojn por pluvivo. Kaj al mi ne estas malfacile imagi, kvankam mi ne esploris la aferon, ke dum la Dua Mondmilito la esperantistoj de Britio aŭ Usono ne aparte kontraŭis similan kolektivan punadon de civiluloj ekzemple en Hiroŝimo kaj Dresdeno. Ĉu la homarana "interna ideo" estas nur bela parolo, kiu ĉiam cedas kiam oni devus konkrete apliki ĝin?

Mi estus iom pli optimisma kaj dirus, ke la menciitaj rusaj esperantistoj estas fakte "escepto kiu konfirmas la regulon" – tio estas, konstatante ion kiel escepton, ni samtempe rekonas la regulon. La sang-avidaj opinioj de iuj rusaj esperantistoj estas pli ŝokaj ol tiuj de multaj iliaj samlandanoj ĝuste ĉar ili estas esperantistoj. La plimulto de la esperantistoj solidaras kun la ukrainoj, gazaanoj kaj aliaj viktimoj de militoj, tute kiel multaj esperantistoj antaŭ multaj jaroj simpatiis al Finnlando, atakata de Sovet-Unio en 1939–1940, aŭ al la respublikanoj atakataj de faŝistoj en la hispana Interna Milito 1936–1939.⁷ Sed estas vere, ke de la ĝenerala principa "homarana esperantismo" estas longa vojo al individuaj moralaj decidoj en la konkretaj konfliktoj de nia malsimpla mondo. Esperantismo ne estas tuteca etika sistemo.

Notoj:

1 Paĝo 790 en Jukka Pietiläinen (2010), Plurlingvismo kaj Esperanto: Ideologia ŝanĝiĝo en la Esperanto-movado, p. 781–792 en Detlev Blanke kaj Ulrich Lins (red.), La arto labori kune: Festlibro por Humphrey Tonkin. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio.

2 Kimura Goro Christoph (2010), La kornvala kaj Esperanto: entreprenoj similaj?, p, 171-177 en Detlev Blanke kaj Ulrich Lins (red.), La arto labori kune: Festlibro por Humphrey Tonkin. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. – (2012) Esperanto and minority languages: A sociolinguistic comparison. Language Problems and Language Planning 36(2), 167–181.

3 Paĝo 524 en Jorge Camacho (2010), La Esperanta malpopolo, p. 521–528 en Detlev Blanke kaj Ulrich Lins (red.), La arto labori kune: Festlibro por Humphrey Tonkin. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio.. 

4 Vidu ekzeple Martin Puchner (2023), Culture: The story of us, from cave art to K-pop. New York & London: W. W. Norton.

5 P. 92–95 en Ulrich Lins (2016), La danĝera lingvo. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio. 

6 Grigorij Arosev (2022), La prezidanto de REU volas likvidi Ukrainion, Libera Folio 2022-04-05.

7 Pri Finnlando kaj Hispanio, vidu pl 109–120 en Paul Signoret (2018), Lingvo danĝera, ĉu ankaŭ por ne- aŭ mal-samideanoj?, p, 96–126 en Gotoo Hitosi, José Antonio Vergara kaj Kimura Goro Christoph (red.): En la mondon venis nova lingvo: Festlibro por la 75-jariĝo de Ulrich Lins. Novjorko: Mondial.

Ĉar la Ligo de Nacioj decidis...

 

La lasta sidejo de la Ligo de Nacioj en Ĝenevo.
Foto: Mourad Ben Abdallah / Wikimedia Commons.

 

Lastatempe la finna poŝto iom ofte misdistribuis sendaĵojn, sed hodiaŭ ĝi faris eĉ kolosan eraron: mi ricevis en mian leterkeston ĵurnalon, kiu evidente devenas el iu paralela universo – tre simila al la nia, sed ne tute, kiel mi povas montri citante unu artikolon el tiu ĵurnalo. Ĝi estas skribita en speco de finna lingvo, kiu estas facile komprenebla escepte de kelkaj strangaj vortoj, kiuj tamen montriĝis esti pruntaĵoj el Esperanto. Jen mia traduko de la artikolo (la priparolataj Esperantaj esprimoj estas Esperantaj ankaŭ en la originalo):

Ĉu studi finne aŭ Esperante? 

Ni jam antaŭe raportis, kiel Esperanto iom post iom forpuŝas la finnan kiel instrulingvon en la finnaj universitatoj. Lastatempe vekis multe da publika diskuto la decido de la Universitato de Helsinko, laŭ kiu ĉiuj magistraj programoj fariĝos Esperant-lingvaj. Ni parolis pri la temo kun la rektoro de la universitato, Matilda Madetoja – aŭ "Manjo", per kiu Esperanta karesnomo ŝi estas vaste konata en la universitataj rondoj. Ĉar ŝia propra profesora katedro estas pri lingva sociologio, ŝi povis kompetente prilumi ankaŭ la fonon de la nuna evoluo.

Ni: Antaŭ cent jaroj en la Universitato de Helsinko oni batalis por certigi, ke oni povu studi ankaŭ en la finna lingvo, ne nur en la sveda, kiel antaŭe. Sed nun Esperanto ŝajnas iom post iom forpuŝi la finnan. Ĉu la estontaj diplomitoj scipovos paroli pri sia fako en la finna?

MM: Unue mi volas emfazi, ke la decido uzi Esperanton koncernas nur la magistrajn programojn, ne la bakalaŭrajn, en kiuj la studentoj unue lernos la finnan terminologion de sia fako. En la nuna mondo, kie Esperanto estas la internacia lingvo de scienco, komerco kaj politiko, la studentoj nur profitos, lernante uzi ĝin en siaj magistraj studoj.

Ni: Iuj diras, ke Esperanto estas tamen lingvo artefarita...

MM: De pluraj jardekoj oni preskaŭ ne plu aŭdas tiun argumenton. Ĝi ja estis ofte prezentata kontraŭ Esperanto komence de la dudekaj jaroj de la pasinta jarcento, kiam aperis proponoj uzi Esperanton en la Ligo de Nacioj –  vi certe konas tiajn nomojn, kiel Edmond Privat kaj Nitobe Inazo, kiuj post multjara laboro sukcesis igi Esperanton oficiala lingvo de la Ligo apud la franca kaj la angla.

Ni: Sed la tiama sukceso ĉefe ŝuldiĝis al la ŝanĝiĝo de la oficiala opinio de Francio, ĉu ne?

MM: Jes, tiel oni povas diri. Francio timis, ke iom post iom la angla tute forpuŝos la francan kiel la ĉefan lingvon de diplomatio. Prave aŭ malprave, la francaj reprezentantoj en la Ligo opiniis, ke Esperanto estas tamen pli proksima al la franca ol al la angla, sekve ĝi povus roli kiel enirejo al la franca lingvo. Krome, pluraj francaj diplomatoj havis proksimajn rilatojn kun la eldonejo Haĉeto (aŭ "Hachette", kiel ĝi ankoraŭ nomiĝis tiutempe), kiu de longa tempo publikigis Esperantajn librojn kaj deziris ricevi gravan mondan rolon tiurilate.

Ni: Sed tiutempe oni argumentis, ke Esperanto estas facila lingvo. Nuntempe oni pli ofte aŭdas plendojn, ke ĝi fariĝis malfacila. Kiel vi komentus tion, kiel lingvisto?

MM: Pri facileco de iu lingvo oni devas ĉiam demandi – facila por kiu, surbaze de kiu denaska lingvo, en kia lernomedio? Sed estas vere, ke iuj evoluoj post la Dua Mondmilito komplikis Esperanton, kiam ĝia rolo en la mondo rapide ŝanĝiĝis. Tuj post la milito ĝi estis nur unu el la laborlingvoj de la Unuiĝintaj Nacioj, kiuj heredis la rolon de la Ligo de Nacioj, sed iom post iom ĝi fariĝis pli kaj pli ekskluziva lingvo en ĉia internacia kunlaboro. Ekzemple, jam en la jaro 1954, kiam Ivo Lapenna, la lasta prezidanto de "Universala Esperanto-Asocio", proponis Esperanton kiel la ununuran laborlingvon de Unesko, la organizaĵo akceptis tion per granda plimulto de la voĉoj. Dum la pli kaj pli vasta uzo de Esperanto en ĝi okazis ŝanĝiĝoj, kiujn iuj rigardas kiel komplikaĵojn. Iuj eĉ diras, ke ekzemple la angla estus pli facila lingvo – sed malfacilas mezuri tion objektive, kaj ĉiuokaze, la demando estas pure teoria, ĉar Esperanton jam ne eblas detronigi.

Ni: Iuj diras, ke la ekesto de esperantanoj iel fuŝis la originan ideon de Esperanto – ili estas nova Esperant-lingva gento.

MM: Fakte la fenomeno de esperantanoj postulas sciencan analizon – ĉu temas pri nova etna grupo, aŭ tamen nur pri nova socia klaso uzanta Esperanton? Sed estis nature, ke inter la dungitoj de internaciaj organizaĵoj kaj internaciaj kompanioj aperis homoj, por kiuj Esperanto fariĝis la hejma lingvo kaj kiuj sendis siajn infanojn al Esperant-lingvaj lernejoj. En tiuj lernejoj kreskis la sekva generacio de la parolantoj, por kiuj Esperanto estis natura ĉiutaga lingvo, kaj en ilia uzo ĝi komencis ankaŭ ŝanĝiĝi. Kiu nuntempe diras "estas" anstataŭ "stas"? Aperis ankaŭ novaj tiel nomataj idiomaĵoj, netravideblaj dirmanieroj tipaj nur por Esperanto. Ne plu eblis esti flua parolanto de Esperanto sen regi tiujn. Ekzemple, kiel vi tradukus finnen "trovi siajn jeojn kaj umojn"?

Ni: Ne tuj venas en la kapon, konfesinde, kaj la finnoj ja ofte uzas la esprimon sentraduke... Sed oni devas do esti denaska esperantano por vere regi la lingvon? Ĉu viaj magistraj studentoj havos ŝancon?

MM: Estas nature, ke en lingvorilataj profesioj, kiel tradukistoj, interpretistoj, redaktoroj kaj tiel plu, la esperantanoj estas senrivalaj. Sed mi kredas, ke estonte niaj studentoj povos almenaŭ proksimiĝi al tiu nivelo.

Ni: Iam la tasko de la Akademio de Esperanto estis iom gardi la facilecon de la lingvo, aŭ ĉu mi ĝuste komprenis?

MM: Jes, se vi celas la iaman Akademion, kiu konsistis el membroj elektitaj nur pro siaj personaj meritoj, realaj aŭ supozataj. Estas kompreneble, ke pro la kreskanta rolo de Esperanto en la mondo, la lingvo ne plu povis resti en la manoj de diletantoj. Tial Unesko kreis la novan Akademion, al kiu la grandaj potencoj rajtas sendi konstantajn membrojn kaj la ceteraj landoj laŭvice kelkajn ŝanĝiĝantajn membrojn. Ili kompreneble ne plu havas ian fonon en la iama "Esperanto-movado" sed gardas la lingvajn interesojn de siaj ŝtatoj. Ne plu gravas ia absoluta "facileco" de Esperanto, oni parolas pri "egaleca malfacileco".

Ni: En la uzo de diversaj lingvoj temas do ĉiam ankaŭ pri potencrilatoj, ĉu ne?

MM: Kiel socilingvisto mi ne povas ne konfirmi tion! Esperanto estas en la nuna mondo la lingvo de la potenco. Ni devas zorge pensi, kian rolon ni deziras konservi por la finna, kvankam la daŭra disvastiĝo de Esperanto jam ne plu estas haltigebla.

La forgesitaj unuaj esperantistoj en Finnlando

La blazono de la finna nobela familio Nordenswan
(Nordensvan, 'norda cigno').
Kiel rilatas al Esperanto? Legu ĉi-sube!

 

Pri la unuaj esperantistoj en Finnlando restas malmultaj informoj – kiam oni eldonis la Enciklopedion de Esperanto (1933), iliaj nomoj estis jam forgesitaj. Helpe de la fruaj Adresaroj de la personoj kiuj ellernis la lingvon "Esperanto" kaj aliaj fontoj eblas tamen identigi kvin personojn, kiuj esperantistiĝis antaŭ la jaro 1892. Kvankam ĝis nun ne estis trovitaj informoj pri tio, ke ili havis rektan kontakton kun la pli postaj finnaj aktivuloj, du el ili postlasis beletrajn tekstojn de krestomatia nivelo.

La forgesita komenco

La plej unuaj jaroj de Esperanto en Finnlando, fine de la 19-a jarcento, estas kvazaŭ kovritaj de nebulo. En la Enciklopedio de Esperanto (1933/1934), Lauri Ilmari Lappi skribas sub la kapvorto "Finnlando" jene:

 

Estas neeble plu eltrovi, kiu estis la unua e-isto en Finnlando. E. atingis la landon jam en 1888. La plej malnova inter la nun vivantaj fideluloj, prof. G. J. Ramstedt, konatiĝis kun E. en 1891. La unua e-ista klubo ekagis jam en 1893 inter studentoj de la Politeknika Altlernejo en Helsinki, sed ĝi ekdormis post du jaroj. En 1895, kiam "Esperantisto" pro la perdo de siaj rusaj abonantoj ĉesis aperi, el la tuta eksterruslanda abonantaro (170) en la malgranda Finnlando troviĝis 12.

Ankaŭ Esperanto en Perspektivo (1974, p. 459) ripetas la informon pri la frua esperantistiĝo de Ramstedt, sed en mia blogaĵo pri li mi montris, ke la informo tre verŝajne estas malĝusta kaj li konatiĝis kun la lingvo nur en 1895. Pri la fino de la 19-a jarcento la verko scias preskaŭ nenion: "Esperanto enpenetris Finnlandon tra Svedio, la unuaj kluboj fondiĝis fine de la pasinta jarcento". Ankaŭ la Vikipedia artikolo pri la historio de la finna movado devas kontentiĝi kun la informoj en la Enciklopedio: "Laŭ Enciklopedio de Esperanto (EdE) de 1934, Esperanto atingis Finnlandon en 1888, sed oni ne klarigas kiel."

Inter la jaro 1890 kaj 1909 aperis en multaj kajeroj la tiel nomata "Zamenhofa Adresaro", Adresaro de la personoj kiuj ellernis la lingvon "Esperanto", kaj la kajeroj estas ciferecigitaj por Vikifontaro. En la unua kajero, kun listo de personoj kiu anoncis sin al Zamenhof ĝis 30 septembro 1889, ne troviĝas finnoj, sed en la dua listigo, kun novaj esperantistoj ĝis 13 januaro 1892, estas kvin nomoj el Finnlando. Tiuj kvin estas do la plej fruaj esperantistoj en Finnlando, kiujn ni konas laŭnome, kaj ĉiu el ili konatiĝis kun la lingvo plej malfrue en la jaro 1891. Ilia numerado en la listo sekvas nur alfabetan ordon kaj ne indikas, en kiu ordo ili registriĝis ĉe Zamenhof.

Fridolf Vladimir Gustafsson (?) (1853–1924)

 

Esperantisto numero 1152 estas "Gustafsson, F. W. Helsingfors. Finlando." (Helsingfors estas la sveda nomo de Helsinko.) Pri esperantisto kun tia nomo troveblas nenio alia informo en fontoj, kiujn mi konsultis, sed verŝajne ne estas tro aŭdace supozi, ke malantaŭ "F. W." kaŝiĝas la antaŭnomoj de Fridolf Vladimir Gustafsson, latinisto kiu fariĝis profesoro pri "Roma literaturo" (kio signifas Latinon kaj latinan literaturon) en 1892 (kaj jam la antaŭan jaron provizora profesoro) en la Universitato de Helsinko. En iuj fontoj "Vladimir" estas mallongigita "W.", kaj variado inter "V" kaj "W" estis kutima en nomoj tiutempaj. Oni povas pensi, ke latinisto facile interesiĝis pri la nova lingvo de Zamenhof; aliflanke, ofte latinistoj kaj aliaj profesoroj pri lingvoj ne tre aprezas Esperanton. Se temis pri profesoro Gustafsson, ŝajnas ke li ne longe interesiĝis pri Esperanto nek lasis ian postsignon en la finna movado. Ĉiuokaze, li – aŭ do iu alia Gustafsson – estis la sola esperantisto en ĉi tiu frua listo, kiu loĝis en Helsinko, la ĉefurbo de la tiama Grandduklando Finnlando, regata de la rusa caro.

 

Edward Hall (1857–1930)

Numero 1155 estas "Hall, Edward, kontorestro. Joensŭŭ [tiel!], Finlando". Joensuu estas urbo en Orienta Finnlando. La stranga skribmaniero kun "ŭŭ", se ĝuste ciferecigita, povas esti provo indiki, ke "uu" en la origina nomo estas ne du apartaj vokaloj sed nur unusola longa vokalo. Bedaŭrinde la Viena Esperanto-muzeo ankoraŭ ne skanis ĝuste ĉi tiun adresaron kaj mi do ne povis kontroli la originalon.

Pri Edward Hall aperas sufiĉe multe da informoj en la genealogia paĝaro Geni. Li naskiĝis en Finnlando al britaj gepatroj. La familio transloĝiĝis al Britujo ĉirkaŭ la jaro 1870, sed revenis al Finnlando fine de tiu jardeko. Almenaŭ kiam li edziĝis en Joensuu en la jaro 1885, Edward estis ankoraŭ registrita kiel "Englannin alamainen" (subulo, t.e. civitano, de Anglujo), sed laŭ siatempa nekrologo li estis "täydellisesti maahamme kotiutunut" (perfekte enhejmiĝis en nia lando). Dum sia tuta vivo li laboris en gvidaj postenoj de diversaj komercaj kaj industriaj entreprenoj; oni povas diveni, ke lia scipovo de la angla lingvo estis valora en eksterlanda komerco.

Direktoro Edward Hall (1857–1930).
Aŭtoro: Richard Hall (1910).
La artkolektoj de la urbo Pori / Vikipedio.

Mankas iu ajn informo pri Esperantaj aktivecoj de Edward Hall dum pli postaj jaroj, sed li lasis unu spuron en la internacia Esperanto-kulturo tradukante (sub la nomo Eduard Hall) la rakonton "La porcio de glaciaĵo" de la norvega verkisto Lars Dilling. Ĝi aperis felietone en la revuo "Esperantisto" aŭtune de la 1892-a jaro (septembro, p. 134–137; oktobro, p. 150–156; novembro 165–168; decembro p. 186–188). Poste lia traduko eniris eĉ en la Fundamentan Krestomation (1903), kaj tial la nomo de Hall restas en la historio de nia lingvo, eĉ se li verŝajne mem forlasis ĝin.

"La porcio de glaciaĵo" eble ŝajnas al nuntempa leganto iom naive romantika novelo, sed ne estas senvalora. La traduko de Hall enhavas, en la okuloj de nuntempa leganto, kelkajn lingvajn neglataĵojn, parton de kiuj Zamenhof korektis en la versio de la Fundamenta Krestomatio. Sed se oni konsideras, ke la traduko estis farita en 1891 aŭ komence de la sekva jaro, kiam la lingvo ekzistis nur de kvar jaroj kaj ne troviĝis multaj ekzemploj de beletra stilo, la lingvaĵo estas kontentige bona.

William Raoul (Rudolf) Hall (Hall-Tredinnick) (1831–1900)

Sub la  numero 1156 estas registrita "Hall, W. R. Vasa-Nikolaistad. Finlando." Temas pri la patro de Edward Hall, William Raoul (Rudolf) Hall, brita civitano, kiu tiutempe (kaj ĝis la fino de sia vivo) loĝis en la okcident-finnlanda urbo Vaasa.  Ni ne povas scii tion, ĉu la filo interesigis la patron pri Esperanto aŭ inverse, nek tion, kiel la patro okupiĝis pri Esperanto.

Ĉi-loke konantoj de la finna historio de Esperanto eble memoras pri Hilma Hall (1854–1922), aktiva esperantistino kaj la tradukinto de tri teatraĵoj de Aleksis Kivi. Ŝia fraŭlina nomo estis Hake, kaj laŭ informoj en Geni kaj Geneanet, ŝia edzo estis Gustaf Rudolf Hall, naskita en Jönköping, Svedio. La simileco de la familiaj nomoj estas do nura koincido.

Karl Henrik Kallenpoika Lundholm (1864–1922)

Sub la numero 1279 troviĝas dua nomo el Joensuu, kun la sama stranga skribmaniero kiel ĉe Edward Hall: "Lundholm, K. H. Joensŭŭ. Finlando". En Joensuu loĝis tia persono (li estas trovebla ankaŭ en Geni) sed estas malfacile trovi pli da informoj pri li. Laŭ la historio de la urbo Joensuu (Joensuun kaupungin historia I, 1985, p. 449, 625), meze de la 1880-aj jaroj restoraciisto Karl Lundholm kunrespondecis pri helpo al la mizeruloj de la urbo, sed nia Karl estis verŝajne tro juna por tia rolo. Kompreneble la restoraciisto povus esti la samnoma patro de la esperantisto, sed laŭ Geni la patro estis konstruisto-majstro, kaj la urba historio (p. 422) mencias masoniston Karl Lundholm en la 1880-aj jaroj – ne eblas scii, ĉu en la urbo troviĝis du aŭ tri viroj kun tiu nomo.

Sed estas pli-malpli certe, ke nia Karl Lundholm kaj Edward Hall konis unu la alian, kiam ili sendis siajn informojn al la Adresaro de Zamenhof – la urbo ja estis malgranda, kaj la stranga skribmaniero "Joensŭŭ" atestas pri interkonsiliĝo. Krome, se la familio Lundholm vere iam posedis restoracion, ili certe bone konis alian lokan restoraciistinon Anna Almberg (1860–1940, p, 476, 477 en la urba historio), kiun Edward Hall edzinigis en 1885, donante sian familian nomon ankaŭ al ŝiaj du jamaj gefiloj, naskitaj ekster geedzeco. En 1892 Edward Hall kun sia familio transloĝiĝis al Pori, sudokcidenta Finnlando, kaj Karl Lundholm restis la sola esperantisto en la urbo – pli multe ni ne scias. Cetere, el la kvinopo priskribata en ĉi tiu blogaĵo, li estas la sola, kiu eble estis finnlingva – la patro kaj filo Hall estis ja denaske anglalingvanoj (kvankam Edward verŝajne lernis bone kaj la finnan kaj la svedan), kaj profesoro Gustafsson ĉi-supre kaj nobelo Magnus Nordensvan ĉi-sube estis el svedlingvaj familioj.

Carl (Karl) Magnus Nordensvan (Nordenswan) (1850–1903)

La lasta sed vere ne lastsignifa el la kvin unuaj esperantistoj estas registrita sub la numero 1334: "Nordensvan, M., telegrafestro. Kuopio, Finnlando". Temas pri kortega konsilisto Carl Magnus Nordensvan el la orient-finnlanda urbo Kuopio. Ĉar li estis membro de nobela familio, informoj pri li facile troveblas en Geni. La mortanonco, kiun lia vidvino publikigis (svede en cetere tute finnlingva loka gazeto) en 1903, tekstas jene (mia traduko):

Estas anoncate, ke mia edzo telegrafestro, kortega konsilisto kaj kavaliro Carl Magnus Nordensvan, naskita la 12-an decembro 1850, forpasis post longa suferado en Kuopio la 28-an de julio je 8h30 antaŭtagmeze, plej proksime funebrata de mi, kvar infanoj, bofilo, maljuna patrino kaj parencoj. – Mathilda Nordensvan, fraŭline Åberg.

Telegrafestro, kortega konsilisto
Carl Magnus Nordensvan (1850–1903).
Foto: Geni / S. Merk. Johan Nordenswan.

Estas mirinde, ke eĉ pri Magnus Nordensvan ne plu restis memoro inter la finnaj esperantistoj, kiam ili skribis pri sia frua historio komence de la 1930-aj jaroj, kvankam li estis certe la plej eminenta inter la fruaj adeptoj de Esperanto – ne nur pro sia relative alta socia pozicio, sed ankaŭ pro tio, ke li verkis tri originalajn Esperantajn novelojn, kiuj estis publikigitaj en la kolekto Esperantaj Prozaĵoj, redaktita de L. de Beaufront por la prestiĝa pariza serio "Kolekto Esperanta, aprobita de Do Zamenhof" (unua eldono 1902, tria eldono 1907). Kiam la organizita movado en Finnlando vere komenciĝis dum la unuaj jaroj de la nova jarcento, kun Nino Runeberg (1874–1934) kiel elstara gvidanto, ĝi koncentriĝis en Helsinko kaj la unuaj esperantistoj en provincaj urbetoj ne plu estis memorataj.

En Esperanto en Perspektivo, "K. M. Nordensvan" estas fakte menciita trifoje: kiel premiito de iu el la fruaj belartaj konkursoj (p. 52) kaj kiel frua prozisto (p. 137 kaj 138). Sur tiu tria paĝo troviĝas eĉ karakterizo de liaj tri noveloj:

Esperantaj Prozaĵoj enhavas tri novelojn de la Finno Karl Magnus Nordensvan (1850–1903), kortega konsilanto. La verkisto uzas artifikajn temojn, kaj verkas realisme, kun granda harmonio inter lingvo, rakontostrukturo kaj disvolviĝo. Iom romantika, la aŭtoro tamen efikas kredeble, kaj neniam falas en sentimentalecon.

Tamen, en la sama verko la ĉapitro pri la historio de Esperanto en Finnlando – kompreneble skribita de alia persono – eĉ ne mencias Nordensvan. Neniu estas profeto en sia urbeto!

La tri noveloj eldonitaj en Esperantaj Prozaĵoj unue aperis en la revuo L'Espérantiste ĉirkaŭ la ŝanĝo de jarcento; kvankam ne pasis multaj jaroj depost la tradukaĵo de Edward Hall, la noveloj de Nordensvan prezentas pli maturan literaturan lingvaĵon. La unua novelo, "Alpa rozo", estas mallonga rakonto pri seninfana profesoro, ekskursanta en Svisujo; "ciganino" lasas ĉe li infaneton, kiun li kaj lia edzino devas ekprizorgi. – La dua novelo, "La kristnaska bulko", estas pli longa rakonto pri patro kaj filo, kiuj fremdiĝis unu de la alia sed repaciĝas okaze de Kristnaska festo. Cetere, la nomo de la filo ("Ville Rojni") montras, ke la aŭtoro priskribas familion finnlingvan. – La tria novelo, "Inter tomboj", estas la plej longa el la tri. Estas rakonto pri instruistino el la hejma provinco de Nordensvan, kiu vojaĝas al "Helsingforso" (Helsinko) por viziti la tombon de sia fianĉo subite mortinta antaŭ unu jaro, kaj fine trovas tie novan feliĉan amon. Nu, la tri noveloj eble estas iom pli sentimentalaj ol la teksto en Esperanto en Perspektivo diras, sed oni povas diri, ke Nordensvan bone sukcesas konservi la koherecon en rakontoj diverslongaj.

"Alpa rozo" reaperis en la kolekto 33 rakontoj (1964), redaktita de Reto Rossetti kaj Ferenc Szilágyi. La novelo "La kristnaska bulko" estas unu el la nur 18 originalaj rakontoj, kiujn William Auld elektis por sia Nova Esperanta Krestomatio (1991). La noveloj de Nordensvan do restas la plej gravaj memoraĵoj el la matena krepusko de la finna Esperanto-movado.

Infano el Porkkala

 

Sur la fama mapo Carta Marina de la jaro 1539, la armeo de la Sveda Regno rajdas kontraŭ tiu de la Moskva Regno. La farinto de la mapo Olaus Magnus (1490–1557), historiisto kaj katolika pastro, eble deziris ilustri ne tiom la konstantajn batalojn inter la du regnoj kiom pr[o]elium glaciale, surglacian batalon, kiu estis granda mirindaĵo en Italio, kie Olaus publikigis sian mapon. Malantaŭ la kanonoj de la svedoj oni vidas lokon nomatan Porkaraud – tio estas iom difektita formo de la sveda Porkala udd 'duoninsulo Porkala'. Por rakonti pri mia persona rilato al tiu Moskva Regno kiu fariĝis Rusio, Sovet-Unio kaj denove Rusio, mi devas komenci la rakonton ĝuste de tiu duoninsulo, kies finna nomo estas Porkkala.

Tamen mi devas unue skribi mallongan prologon. En la jaro 1939, kiam miaj gepatroj ankoraŭ estis infanoj, Sovet-Unio atakis Finnlandon sen ia ajn pravigo. Pro tiu atako Sovet-Unio estis eksigita el la Ligo de la Nacioj, sed Finnlando ricevis nenian signifan helpon de ekstere; pro la ĵusa pakto inter Sovet-Unio kaj Germanio, eĉ Germanio ne helpis al Finnlando. Post tiu tiel nomata Vintra Milito kaj mallonga paco venis alia, pli longa milito inter Finnlando kaj Sovet-Unio, parto de la Dua Mondmilito; en ĝi Finnlando defendis sian sendependecon kontraŭ Sovet-Unio (la sorto de niaj sudaj najbaroj montris, kia estus la alternativo), sed ja ankaŭ aliancis kun la Nazia Germanio kaj nerekte servis al ties interesoj. Paco venis fine en 1944: Finnlando devis cedi al Sovet-Unio grandajn partojn de Karelio kaj pagi grandajn reparaciojn, sed male ol en ĉiuj aliaj okcidentaj najbaroj de Sovet-Unio, en Finnlandon ne venis okupanta armeo nek okazis ŝtatrenverso aranĝita de Sovet-Unio.

Mi naskiĝis en 1955 en tiu postmilita Finnlando, kies politikon gvidis unu klara celo: konstrui normalajn rilatojn kun la orienta najbaro kaj tiel eviti venontajn militojn. Miaj gepatroj, kvankam spertintaj la timigajn militajn tempojn, ĉiam parolis pri Sovet-Unio aŭ pozitive aŭ almenaŭ pragmate: ni ne povus elteni novan militon, tial ne ekzistas alternativo por bonaj rilatoj. Kompreneble la bonaj rilatoj havis ian prezon: Sovet-Unio volis influi ankaŭ la internan politikon de Finnlando kaj la finnaj politikistoj devis silenti pri la malbonaj flankoj de la soveta sistemo; en Okcidenta Eŭropo tia dependeco de Sovet-Unio komencis nomiĝi "finnlandiĝo". Sed Finnlando rajtis tamen konservi kapitalismon kaj multpartian demokration, male ol ĉiuj landoj de Orienta Eŭropo. Finnaj firmaoj povis ankaŭ komerci kun Sovet-Unio sub favoraj kondiĉoj, ĉar la finnaj produktoj ofte estis pli bonkvalitaj ol tiuj el la socialismaj landoj kaj en la sovet-unia merkato mankis konkurenco.

Kiam mi naskiĝis, la duoninsulo Porkkala estis sovet-unia armea bazo, nur 30 kilometrojn for de mia hejmurbo Helsinko, la ĉefurbo de la lando. Ĉiuj loĝantoj de la duoninsulo, ĉefe svedlinganoj, devis forlasi siajn hejmojn en dek tagoj aŭtune 1944, kiam Sovet-Unio trudis al Finnlando lukontrakton pri Porkkala, sed ilia nombro estis malgranda kompare kun ĉiuj finnoj, kiuj devis tiujare forlasi la perditan parton de Karelio. La grava fervojo inter Helsinko kaj Turku pasis tra la teritorio de Porkkala; la trajnoj rajtis plu veturi, sed iliaj fenestroj devis esti kovritaj kaj kompreneble ili ne rajtis halti. Se iuj finnoj transiris la limon de la teritorio – kaj precipe surmare tio povis okazi senintence – ili estis malliberigitaj, kaj iuj estis senditaj al Siberio por pluraj jaroj.

Laŭ la lukontrakto, Sovet-Unio estis okuponta la duoninsulon Porkkala dum kvindek jaroj ĝis 1994 (ne antaŭvidante ke ĝi mem ĉesos ekzisti antaŭ tio...), sed jam en la jaro 1956 oni solene redonis la teritorion al Finnlando. Tio bele simbolis la novajn bonajn rilatojn inter la du landoj – sed ankaŭ strategie Porkkala ne plu estis tiel grava por Sovet-Unio, ĉar ĝi ĉiuokaze okupis la tutan Estonion sude de la Finna Golfo, kaj en la defendo kontraŭ militŝipoj, misiloj anstataŭis surbordan artilerion. La iamaj loĝantoj de Porkkala rajtis reiri al siaj hejmoj (grandparte detruitaj), sed ankaŭ iuj loĝantoj de Helsinko komencis aĉeti tie parcelojn kaj konstrui domojn. Ankaŭ miaj gepatroj faris tiel, kaj nia familio transloĝiĝis en la teritorion de la iama militbazo en 1962, la saman jaron kiam mi komencis lernejon.

La nova ĉirkaŭaĵo estis tre malsimila al nia antaŭa en norda kvartalo de Helsinko. La najbaroj estis malmultaj, kaj dum la unuaj jaroj ili ĉiuj estis svedlingvanoj. Mi kaj mia frateto povis ludi en grandaj arbaroj. En tiuj arbaroj troviĝis diversaj fosoj, fosaĵoj kaj tranĉeoj, kaj en ili kuŝis volvaĵoj de pikdrato. Troviĝis ankaŭ fundamentoj de iamaj domoj kun diskreskintaj ĝardenoj. Malantaŭ la lernejo troviĝis vera bunkro, nur parte kolapsinta, kiun la plej kuraĝaj infanoj eniris spite al malpermesoj. Ĉion ĉi mi rigardis kiel normalan parton de mia ĉirkaŭaĵo. La plenkreskuloj parolis pri rusoj, kiuj iam estis ĉi tie kaj konstruis la militajn instalaĵojn. Mi verŝajne ne komprenis, ke la domoj iam starintaj sur la enarbaraj fundamentoj malaperis ĝuste dum ilia tempo ĉi tie.

La komercaj rilatoj inter Finnlando kaj Sovet-Unio iom suferis pro la manko de finnoj sciantaj la rusan, kaj en pli kaj pli da mezgradaj lernejoj oni komencis proponi la rusan kiel elekteblan lernofakon. Ankaŭ mi komencis 16-jara lerni la rusan kun granda intereso, do mi parolas la rusan de kvindeko da jaroj. Poste mi ekstudis aliajn slavajn lingvojn en universitato, aldone al ĝenerala lingvistiko. Efektive, dum la 70-aj jaroj la rusa estis furora fako en la finnaj universitatoj. Parto de la studentoj vere admiris la sovet-unian politikan sistemon – tio estis parto de la politika radikaliĝo de la okcident-eŭropa junularo ekde la fino de la sesdekaj jaroj (legu la premiitan romanon Sesdek ok de Sten Johansson!) – sed multaj studis la rusan simple por ricevi bonajn laborlokojn en komercaj entreprenoj kaj, kiel mi, rilatis al Sovet-Unio pragmate, sen aparta admiro aŭ aparta kritikemo.

Gravan rolon en Finnlando havis la duonoficiala asocio por amikeco inter Finnlando kaj Sovet-Unio. Ĝi fondis lokan klubon ankaŭ en nia hejma municipo, sed la klubo nomis sin ne laŭ la nomo de la municipo sed laŭ la duoninsulo Porkkala, ĉar tiu nomo estis pli konata por rusianoj kaj ĉar la redono de la teritorio al Finnlando en 1956 estis bela simbolo de kunlaboro. Kiel junulo mi iom partoprenis la agadon de la amikeca klubo; mi supozas ke mi la unuan fojon parolis ruse kun sovet-uniaj junuloj, kiuj venis al amikeca vizito kaj volis sekrete ŝanĝi monon (veturante eksterlanden el Sovet-Unio, oni povis ricevi nur tre malgrandajn sumojn de ŝanĝebla okcidenta valuto).

Poste mi dum kelka tempo agis ankaŭ en la estraro de la amikeca klubo de Porkkala, kaj mi memoras diskuton pri tio, ĉu oni postulu ke la verkoj de Aleksandr Solĵenicin, sovet-unia disidento kaj Nobel-premiita verkisto, estu forigitaj el la municipa biblioteko. La finnaj eldonejoj ne kuraĝis publikigi liajn librojn, kio estis unu malbela ekzemplo de la "finnlandiĝo"; la unua volumo de la finna traduko de lia ĉefverko La Gulaga Arĥipelago estis publikigita en Svedio, sed oni rajtis libere disvastigi ĝin en Finnlando. En la estraro de la amikeca klubo multaj tamen komprenis, ke iujn limojn de libereco oni devas defendi, kaj laŭ mia memoro oni ne sendis postulon al la municipa biblioteko. Post tiom da jaroj min tamen mirigas, ke la diskuto pri tiu eventuala postulo tiam ŝajnis tute normala afero.

La grandaj ŝanĝoj en Orienta Eŭropo kaj la disfalo de Sovet-Unio en 1991 plenigis la finnojn per grandaj esperoj. Nun, finfine, ni ekhavos trans nia 1300-kilometra orienta landlimo normalan eŭropan ŝtaton kun kiu oni povos havi amikecon naturan, ne oficiale altruditan. Nia pacienco estos rekompencita! Efektive, Finnlando ankaŭ iom suferis, kiam la eksportaj firmaoj perdis sian protektatan pozicion en la merkato de Rusio, sed certe malmultaj pro tio deziris revenon de Sovet-Unio.

Mi faris mian universitan karieron ekde la 1980-aj jaroj ĝis 2020 kiel slavisto, sed anstataŭ la rusa lingvo mi specialiĝis pri la bulgara kaj pri la balkanaj landoj. Rusion mi preskaŭ ne vizitis, sed povis tamen en 2014 partopreni ekspedicion de helsinkaj lingvistoj kaj studentoj al la insulo Saĥaleno ĉe Pacifiko. Tio estis neforgesebla travivaĵo, pri kiu mi rakontis ankaŭ en ĉi tiu blogo en la 12-parta "Orienta Taglibro" (rigardu ekde aŭgusto 2014 ĝis marto 2015).

En 2014 komencis tamen jam evidentiĝi, ke niaj esperoj pri la orienta najbaro de Finnlando estis trompaj. Rusio, unu el la ŝtatoj, kiuj promesis garantii la eksterajn limojn de Ukrainio, invadis Krimeon kaj komencis militon en Orienta Ukrainio. Tre longe, tro longe oni en Finnlando kaj Okcidenta Eŭropo rifuzis vidi, al kia diktaturo kaj militemo Rusio glitas, ĝis la agreso kontraŭ la tuta Ukrainio en 2022 fine malfermis la okulojn. La finnoj kompreneble memoris pri tiu same nejusta atako en 1939, kiun mi menciis komence de ĉi tiu teksto. Granda plimulto de la finnoj komencis postuli aliĝon al NATO, kaj post mallonga hezito la politikistoj de ĉiuj grandaj partioj sekvis. En sia novjara parolado de 2023 la prezidento de Finnlando priskribis Rusion en maniero, kiu eblis neniam antaŭe post la Dua Mondmilito. Li vidis nian orientan landlimon ankaŭ kiel limon inter du malsamaj mondrigardoj. La turisma kaj komerca trafiko trans tiu limo estas nun nur malgranda ono de tiu antaŭ nur kelkaj jaroj.

Mi scias, ke historio neniam haltas kaj estas neniam antaŭvidebla. Iam aperos ankaŭ alispeca Rusio, espereble pli bona. Sed mi verŝajne ne vidos ĝin nek vizitos Rusion iam ajn denove. Preskaŭ nenio restas el tiu mia rilato kun Rusio, kiu komenciĝis en la duoninsulo Porkkala. Kvankam la ordinaraj rusianoj ne komencis ĉi tiun militon, granda parto de ili aprobas ĝin, kaj eĉ se ili ne rekte kulpas pro ĝi, ili ne povas eviti respondecon. Se ili ne pritraktos sian respondecon same efike kiel la germana popolo faris post naziismo kaj ne pagos reparaciojn al Ukrainio, Rusio neniam havos honorindan estontecon.

Mi volis kredi je bono, sed trafis nur elreviĝon kaj seniluziiĝon. Anstataŭ "la rusianoj estas plejparte bonaj homoj" mi nune kredas, ke "ekzistas ankaŭ bonaj rusianoj". Sed ankaŭ tiun kredon mi devas klopodi defendi. Kiam rusiaj misiloj trafas ukrainajn urbojn por detrui ilian elektran, hejtan kaj akvan sistemojn; kiam ukrainaj civiluloj estas torturataj, seksperfortataj kaj mortigataj, mia defendo ŝanceliĝas. En la plej malbonaj momentoj mi nur malamas ĉiujn rusianojn, sed ĝis nun sukcesis eltiri min el tiu ŝlima marĉo.

Tia estis la historio de mia trompiĝo.

Ĉu ekzistas lingvoj pli malnovaj ol aliaj?

(Iom redaktita versio de mia prelego en la Internacia Kongresa Universitato en Vilno, 2005.)

1. Lingvoj antikvaj kaj arkaikaj

Ne malofte oni povas legi aŭ aŭdi, ke iu lingvo estas nomata “malnova” aŭ “maljuna”. Ordinare estas ankaŭ subkomprenate, ke lingvo malnova estas ankaŭ iel pli valora, aŭ almenaŭ pli interesa, ol aliaj lingvoj, supozeble pli junaj. En ĉi tiu prelego mi deziras pritrakti la demandon, ĉu oni entute povas atribui al diversaj lingvoj diversajn aĝojn, aŭ ĉu, male, ĉiuj lingvoj aŭ preskaŭ ĉiuj lingvoj estas egale aĝaj.  

Kiel ekzemplojn de malnovaj lingvoj, multaj mencius ekzemple Sanskriton, Latinon kaj la malnovgrekan (helenan) lingvon. Ili certe ĉiuj estas antikvaj en la senco, ke konserviĝis tre malnovaj, multmiljaraj tekstoj skribitaj en tiuj lingvoj. Iuj tekstoj skribitaj en la sumera kaj la malnov-egipta aĝas pli ol kvar mil jarojn! Evidente estas tute ĝuste rigardi certajn skribolingvajn tradiciojn pli aĝaj ol aliaj, des pli, ke la plimulto de la ses mil parolataj lingvoj de la mondo ankoraŭ nun ne havas iun ajn skribatan varion. Sed se oni konsideras la lingvojn mem, ne nur iliajn skribajn reprezentaĵojn, ne eblas nomi la sumeran, Sanskriton aŭ Latinon pli aĝaj ol aliaj lingvoj: kiam oni komencis skribi ilin, ekzistis verŝajne ne malpli, sed pli da lingvoj en la mondo ol nuntempe, kaj iuj el tiuj lingvoj, kvankam plu neskribataj, transvivis ĝis nia epoko. 

Kiam oni nomas malnova la ĉefan lingvon de nia ĉi-jara kongreslando [2005], la litovan, oni celas ion tute alian. La plej malnovaj tekstoj skribitaj en la litova estas nur de la 16-a jarcento; tamen en la esploroj pri la historio de la hindeŭropa lingvofamilio la litova havas meritplenan lokon apud ekzemple Sanskrito, Latino aŭ la malnovgreka. Ĉiuj hindeŭropaj lingvoj devenas de unu komuna pralingvo, la pra-hindeŭropa, pri kiu ni ne disponas rektajn atestaĵojn, sed kiun oni povas rekonstrui surbaze de ĝiaj lingvoj-idoj konataj al ni. Montriĝis, ke la nuntempa litova estas egale valora en la rekonstruado de tiu pralingvo kiel la tre malnovaj tekstoj de Sanskrito kaj aliaj antikvaj lingvoj. Tio okazas, ĉar la strukturo de la litova estas arkaika, pli proksima al tiu de la pra-hindeŭropa ol estas la strukturo de iu ajn nuntempa lingvo hindeŭropa. Alivorte, la litova ŝanĝiĝis tre malrapide. Pro sia konservemo, ĝi povas esti konsiderata tiel nomata lingvo-fridujo en la hindeŭropa familio, same kiel rolas la finna en alia lingvofamilio, la urala. 

La lingvoscienco ankoraŭ ne povas komplete klarigi, kial iuj lingvoj ŝanĝiĝas pli malrapide ol aliaj. Ŝajnas, ke arkaikaj estas ofte la lingvoj de relative malgrandaj, homogenaj kaj izolataj lingvokomunumoj. Sed arkaika strukturo estas alia afero ol granda aĝo. Ankaŭ homon ni ne nomus maljuna pro tio, ke ties aspekto ŝanĝiĝis nur malmulte post la jun-aĝo; tute male, tian homon ni nomus juneca! Tial ankaŭ la arkaikeco de la litova neniel signifas, ke la litova estas pli malnova ol aliaj lingvoj; ĝi nur ŝanĝiĝis pli malrapide. 

La lingvo ofte nomata “la plej malnova en Eŭropo” estas la eŭska, minoritata lingvo parolata en Hispanujo kaj Francujo. Ĝiaj parolantoj ja opinias, verŝajne prave, ke iliaj lingvaj prapatroj loĝis en Okcidenta Eŭropo jam longe antaŭ ol la parolantoj de la hindeŭropaj lingvoj alvenis tien. La eŭska lingvo ne havas konatajn parencojn inter la lingvoj de la mondo, kaj la eŭskoj mem estas genetike aparta grupo inter la gentoj de Eŭropo. Sed kompreneble ni ne povas scii, kiaj lingvoj estis parolataj en Eŭropo jam antaŭ la pra-eŭska, kaj, aliflanke, kiam oni komencis paroli la eŭskan en Eŭropo, oni jam parolis ian formon de la pra-hind-eŭropa ie aliloke, eble en la nuna Ukrainio. Do, la eŭska estas nur tiu de la nuntempaj eŭropaj lingvoj, al kiu ni povas atribui la plej longan seninterrompan historion en Okcidenta Eŭropo; sed ĝi ne estas en si mem pli aĝa, ol aliaj lingvoj nun eŭropaj.

Endas ankaŭ memorigi, ke la historio de iu lingvo estas alia afero ol la historio de ties parolantoj. Rilate la eŭskojn, tiuj du historioj ŝajnas grandparte koincidi: ilia genetika heredaĵo estas klare aparta de aliaj eŭropanoj, kaj ilia lingvo estas senparenca. Sed same apartaj genetike estas la sameoj (laponoj), kvankam la sameaj lingvoj apartenas al la urala familio. Do, lingve povus ŝajni, ke la sameoj devenas de la sama prapopolo kiel ekzemple la finnoj kaj estonoj, dum genetiko montras, ke ilia deveno estas tute alia. La evidenta klarigo estas, ke iam dum sia prahistorio la sameoj alilingviĝis, perdis sian nekonatan originan lingvon kaj komencis paroli urale. Estas simila procezo, pere de kiu ekzemple la keltaj gaŭloj iĝis parolantoj de la latinida franca lingvo.

2. Ĉiuj lingvoj estas egale malnovaj

Sed nun ni alfrontu nian ĉefan demandon: ĉu eblas diri, ke iu lingvo estas ne pli frue skribita, ne pli arkaika, sed simple – pli grandaĝa ol aliaj? Por ke ni povu paroli pri la aĝo de lingvoj, ni devus scii, kiam ĉiu el ili naskiĝis aŭ komenciĝis.

Se ni prenas unuopan parolanton de la lingvo X, en la plej multaj kazoj tiu parolanto heredis la lingvon X de siaj gepatroj, kaj parolas do la saman lingvon kiel ili. La gepatroj siavice heredis la lingvon de siaj respektivaj gepatroj, kaj parolas la saman lingvon kiel tiuj. Tio estas la normala intergeneracia transdono de lingvo. La intergeneracia transdono povas rompiĝi nur pro alilingviĝo, kiel en la kazo de la gaŭloj, menciita pli frue; se la alilingviĝo fine ampleksas ĉiujn parolantojn, la lingvo formortas. Sed la lingvoj nun vivantaj atingis nian epokon ĝuste danke al nerompita intergeneracia transdono.

Se ni komencas sekvi iun ajn lingvon retro, malantaŭen en la historio, ni trovas seninterrompan ĉenon de intergeneraciaj transdonoj, ĝis la lingvo malaperas trans nian vidpovon en la obskuran profundon de la prahistorio. Per la metodoj de la historia lingvoscienco ni povas rekonstrui la historion de la lingvoj dum pluraj miloj da jaroj, sed la homoj certe parolis diversajn lingvojn almenaŭ dum dekmiloj da jaroj, verŝajne dum centmiloj da jaroj. Tiel foran prahistorion ni neniel povas penetri. Sekve ni ne povas scii, ĉu la homa lingvo naskiĝis nur unufoje ie en Afriko, aŭ ĉu plurfoje; ni ne povas scii, ĉu ĉiuj lingvoj nun parolataj estas origine parencaj aŭ ne. Surbaze de la disvastigiteco de certaj lingvaj trajtoj en la nuna mondo eblas konjekti, ke kiam la lasta glaciepoko komencis finiĝi antaŭ proksimume 13 mil jaroj, kaj niaj prapatroj fine povis ekloĝi en ĉiuj kontinentoj, en la mondo jam ekzistis almenaŭ tiel granda lingva diverseco kiel nun, kaj verŝajne eĉ pli granda. La multe pli foran originon (aŭ originojn) de la homa lingvo ni neniel povas atingi per sciencaj metodoj.

Nun mi antaŭvidas kontraŭargumenton, kiu ŝajnas evidenta: mi ja parolis ne pri la nuntempaj lingvoj, kiel la franca aŭ la litova, sed pri iliaj pralingvoj, kiel la prahindeŭropa, kaj pri ties ankoraŭ pli foraj pra-pralingvoj. Sed ni ja lernis, ke ekzemple la franca lingvo vere naskiĝis, kiel ido de Latino, en ne tiom fora prahistorio, sed en relative ĵusa historia epoko. Lingvistoj povas havi malsamajn opiniojn pri tio, ĉu Latino iĝis la franca jam en la 9-a jarcento, ĉu nur en la 11-a, sed ĉiuokaze ŝajnas, ke ni povas paroli pri la aĝo de la franca lingvo, kiu do estus inter 1000 kaj 1200 jaroj.

Sed tiel estas nur laŭŝajne. Kvankam la latina lingvo de la iama romia Gaŭlio eknomiĝis la franca lingvo, tio estis nur ŝanĝo de la nomo. La lingvon pluportis intergeneracia transdono, kaj nenie en tiu procezo ni vidas interrompon: la lingvo de la infanoj ĉiam estis pli-malpli sama ol tiu de la gepatroj, kvankam kompreneble neniam precize la sama. Se ni povus tempe vojaĝi al iu el koncernaj jarcentoj kaj dirus al la homoj: “Atentu, ĝuste antaŭ viaj okuloj mortas Latino kaj naskiĝas la franca”, ili prave rigardus nin kiel frenezulojn. Ili povus koncedi, ke la junuloj ne plu parolas tiel zorgeme kiel la maljunuloj, ĉar pri tio la homoj ĉie kaj ĉiam konsentas, sed ke ili tute perdis sian lingvon kaj akiris novan – tio ŝajnus al ili stranga ideo. Efektive, Latino neniam mortis, ĝi nur ŝanĝiĝis, kiel ĉiuj lingvoj ŝanĝiĝas, ĝis ĝi fariĝis pluraj apartaj lingvoj. Sed la aĝo de ĉiuj el tiuj latinidaj lingvoj, la portugala, la hispana, la franca, la itala, la rumana kaj aliaj, egalas al la aĝo de Latino, kaj pere de ĝi, al la aĝo de ĉiuj hind-eŭropaj lingvoj.

Oni povas pli bone kompreni ĉi tion, se oni komparas la historion de Latino kun tiu de la greka lingvo. Neniu dubas, ke la greka lingvo havas multmiljaran historion, ekde la malnovgreka (helena) ĝis la moderna greka, kaj tiu historio plu daŭras. Tamen multaj opinias, ke Latino mortis, naskinte unue ekzemple la francan kaj la italan. Sed la du kazoj efektive ne estas tiom malsimilaj. Ke la nomo de la lingvo ŝanĝiĝis en la kazo de Latino, sed ne en tiu de la greka, evidente ne povas esti grava argumento. Ke la latina literatura lingvo estis anstataŭigita per aliaj literaturaj lingvoj, koncernas nur la lingvon skribatan, ne la vivantajn lingvojn parolatajn – kaj, krome, ankaŭ la antikva greka lingvo ne plu estas uzata literature.

Kio do pri la argumento, ke la greka restis unu lingvo, dum Latino disbranĉiĝis, iĝis pluraj apartaj lingvoj? Ĉu la aĝo de la latinidaj lingvoj povus esti kalkulita ekde tiu disbranĉiĝo? Tamen ne! Ni povus facile imagi, ke Latino siatempe restus parolata nur en Italio, kaj ĝia sola ido estus la itala lingvo – kiu tiuokaze tamen aspektus pli-malpli same kiel la itala kiun ni konas. Estus absurde diri, ke en tiu kazo la itala estus esence la sama lingvo kiel Latino, sed nun kiam Latino en aliaj landoj havas aliajn idojn, la itala havas certan aĝon. Aliflanke, la malnovgreka eble ja naskis aliajn idojn ol tiu greka, kiun ni konas, sed pro historia hazardo ili formortis. Estus absurde diri, ke se oni subite trovus pli da informoj pri unu tia mortinta fratino de la moderna greka lingvo, la aĝo de ĉi tiu tuj devus esti konsiderata multe malpli granda ol ni nun kredas.

3. Lingvoj piĝinaj kaj kreolaj

Ni do vidis, ke pro la procezo de intergeneracia transdonado, ĉiuj lingvoj de la mondo estas egale aĝaj. Tamen, eble oni devas diri: preskaŭ ĉiuj. Ekzistas centoj da lingvoj, kun milionoj da parolantoj, kiuj tamen povus esti konsiderataj kiel esceptoj, ĉar ilia konata historio konsistas ne nur el seninterrompa ĉeno de intergeneraciaj transdonoj. Fakte ni scias, ke ili naskiĝis ĝuste pro interrompo en tiu transdonado. Temas pri la lingvoj piĝinaj kaj kreolaj.

Ĉi tie mi devas difini la du nociojn, ĉar en PIV la koncernaj difinoj ne plene konformas al la nuna stato de ĉi tiu branĉo de lingvoscienco.

Piĝinoj estas lingvoj sen denaskaj parolantoj, ekestintaj por limigitaj komunikaj bezonoj de interlingva komunikado, ekzemple por komercado. Unu historia ekzemplo estas la rusnorvega (russenorsk), per kiu norvegaj fiŝistoj kaj rusaj komercistoj interkomunikiĝis ĉe la Arkta Oceano en la 19-a jarcento. Ĝi havis simplan gramatikon kaj limigitan vortprovizon, konsistantan ne nur el vortoj norvegaj kaj rusaj, sed ankaŭ el nederlandaj kaj anglaj. Oni ofte komencis la konservacion per la esprimo moja po tvoja ‘mi [parolu] en via [lingvo]’, kie la prepozicio po devenas, pro feliĉa koincido, kaj de la norvega kaj la rusa. Eble kaj la norvegoj kaj la rusoj siaflanke kredis, ke ili parolas la lingvon de la alia nacio, sed efektive ili havis propran interlingvon, kiu estis nek norvega nek rusa.

Kreolaj lingvoj estas lingvoj, al kiuj iam mankis denaskaj parolantoj, do kiuj naskiĝis simile al piĝinoj, sed kiuj nun posedas normalan komunumon de denaskaj parolantoj. Ili ofte ekestis en la cirkonstancoj de la eŭropa koloniado de aliaj kontinentoj, precipe ĉar la eŭropaj koloniistoj forrabis afrikanojn kiel sklavojn kaj utiligis ilin en aliaj mondopartoj. Sekve la vortprovizo de la kreolaj lingvoj ofte grandparte devenas de tiu aŭ alia kolonia lingvo eŭropa, sed ilia gramatiko estas multe simpligita kompare kun la lingvo vortar-dona. Tipaj kreol-lingvoj estas ekzemple la haitia en Haitio, la jamajka en Jamajko, Sranantongo kaj la saramaka en Surinamo, Papiamento en Nederlandaj Antiloj kaj Tokpisino en Papuo-Nov-Gvineo. Ju pli multaj generacioj uzas kreolan lingvon, des pli malsimpla ĝi fariĝas pro naturaj ŝanĝiĝoj, sekve la pli aĝaj kreol-lingvoj ne estas laŭstrukture distingeblaj disde la tiel nomataj normalaj lingvoj; principe do eblas, ke en la mondo ekzistas pli da malnovaj kreolaj lingvoj ol ni scias.

Malgraŭ sia nomo (< angla talk pidgin), Tokpisino ne plu estas piĝino, sed fariĝis kreola lingvo kun kompleta gramatiko, vasta vortprovizo kaj denaskaj parolantoj.

La piĝinaj kaj kreolaj lingvoj estas la solaj ne-planlingvoj en la mondo, al kiuj ni principe povus atribui naskiĝ-jarcenton kaj aĝon. Indas tamen atentigi, ke ankaŭ ili ne naskiĝis el nenio. Ilia vortprovizo devenas de aliaj lingvoj. Kiel ekzemplon mi citas papiamentan infankanton, kiu estas konata eĉ en Finnlando, kvankam preskaŭ neniu scias nomi ĝian lingvon:

    Sinku dede mi tin na mi man: un dos tres kwater sinku.

    ’Kvin fingrojn mi havas en mia mano: unu du tri kvar kvin.’

Neniu dubus la latinidan devenon de la vortoj de ĉi tiu lingvo, sed la gramatiko ne estas tiu de la latinidaj lingvoj – ĝi estas eĉ pli simpla ol tiu de Esperanto. Aliflanke, ĉiu kreola lingvo tamen havas tute difinitan gramatikon, klarajn regulojn kiel formi la frazojn. De kie tiuj gramatikoj devenas? La kreolistoj serĉis ties originon en tri direktoj. Ion, sed ne multon, oni povis trovi en la dialektaj kaj parollingva gramatikoj de la lingvoj, kiuj donis la vortprovizon. Pli multe oni povis trovi en la lingvoj, ofte afrikaj, kiujn parolis la prapatroj de la nunaj kreolparolantoj. Sed ŝajnas, ke la pli granda parto devenas de tio, kio estas komuna al ĉiuj lingvoj de la mondo: iusence la kreola gramatiko montras la nudan kernon de la homa lingvo, la esencon de nia denaska lingvokapablo. Tamen ĉiu kreola lingvo kompreneble entenas ankaŭ klaran influon de certaj aliaj lingvoj, kaj neniu kreol-lingvo estas ia “absoluta interlingvo”.

Ni do ne trovis la plej malnovan lingvon de la mondo, sed ja kelkajn plej novajn – lingvojn piĝinajn kaj kreolajn. Tamen, ankaŭ ilia noveco aŭ juneco montriĝas nur relativa: ili ne aperis el nenio. Oni povas konsideri ilin ankaŭ kiel ekzemplojn de eksterordinare rapida kaj abrupta ŝanĝiĝo de lingvo, ne nepre kiel verajn novnaskitojn.

4. Ĉu Esperanto estas 118-jara? [en 2005]

Kion ni fine diru pri Esperanto, kiu naskiĝis ne malproksime de ĉi tie [Vilno], en la 1887-a jaro? Ĉu Esperanto estas precize 118-jara? Oni povas respondi jese, ĉar tiu lingvosistemo, kiun ni nuntempe konas kiel Esperanton, ne ekzistis en la mondo antaŭ ol la juna Zamenhof ĝuste tiujare publikigis sian “lingvon internacian”. Iuj lingvistoj eble dirus, ke Esperanto estas eĉ pli juna, ke vera lingvo ĝi fariĝis nur komence de la pasinta jarcento, kiam ĝi akiris siajn unuajn denaskajn parolantojn. Kaj kompreneble ekzistas ankaŭ lingvistoj, laŭ kiuj Esperanto neniam fariĝis aŭ eĉ ne povas fariĝi vera lingvo, sed ilian opinion ni ĉi tie ne bezonas konsideri.

La interesa demando estas, kiel Zamenhof entute scipovis krei kompletan homan lingvon. Kompreneble la vortprovizo multe kreskis post lia tempo, kaj okazis kelkaj malgrandaj ŝanĝiĝoj en la gramatiko, sed esence la lingvo estas la sama ekde la tiel nomata Unua Libro de la 1887-a jaro. Ĉiu homa lingvo estas ege malsimpla sistemo de reguloj, kaj neniu lingvisto ankoraŭ malkovris ĉiujn regulojn, kiuj gvidas la formadon de la frazoj eĉ nur en iu el la plej studataj lingvoj de la mondo, sen paroli pri la miloj da apenaŭ esploritaj. En ĉiu lingvo troviĝas ankoraŭ multo esplorenda kaj malkovrota por la lingvistoj. Kiel do eblas, ke Zamenhof sola sukcesis krei sistemon, kiu povas esti akirita kiel denaska lingvo, kaj kiu do sendube estas kompleta homa lingvo?

Ĉar la gramatiko de Esperanto estas tiom simpla – tio estas la unua respondo, kiu sin proponas. Kaj estas vere, ke Esperanto havas rimarkinde simplan strukturon, kvankam eble iom pli malsimplan ol tiu de certaj kreolaj lingvoj. Sed ne kredu, ke Esperanton difinas la 16 reguloj de la Fundamenta Gramatiko! Esperanto jam ekde la komenco havis multe pli da reguloj ol tiuj dek ses, kaj eĉ Zamenhof mem neniam eksplicite prezentis ilin. Por doni nur unu evidentan ekzemplon: la 16 reguloj diras nenion pri la vort-ordo de la frazo. Esperanto bona estas ne ĝi ke, rimarkas tuj ni tamen, Gramatiko Fundamenta la de regulojn la malobeas ne frazo tiu ĉi. (Ĉi tiu frazo ne malobeas la regulojn de la Fundamenta Gramatiko, tamen ni tuj rimarkas, ke ĝi ne estas bona Esperanto.)

Ne nur en la vort-ordo, sed ankaŭ en aliaj partoj de la gramatiko, estas facile elpensi strukturojn, kiujn neniu el la 16 reguloj malpermesas, sed kiuj tamen neniam estis akceptebla Esperanto. Neniu ekuzis tiujn principe eblajn sed efektive malĝustajn strukturojn, ĉar la tekstoj de Zamenhof kaj baldaŭ ankaŭ de aliaj unuaj verkistoj montris, kiaj estas la ĝustaj. Pro tio la Fundamento, aprobita en la unua Universala Kongreso antaŭ [pli ol] cent jaroj, enhavis ne nur vortaron kaj mallongan gramatikon, sed ankaŭ la tiel nomatan Ekzercaron, ampleksan kolekton de ekzemplaj frazoj. Tio estas eble la plej genia parto de la Fundamento, ĉar ĝi implicite enhavas ĉiujn regulojn, kiujn neniu tiutempe kapablis skribi kiel apartajn eksplicitajn regulojn.

Do, Zamenhof kaj aliaj uzantoj de la lingvo enmetis en Esperanton grandan kvanton da implicitaj reguloj, kiujn ili ne kapablis nek bezonis eksplicite skribi, sed kiuj faris Esperanton kompleta lingvo. De kie venis tiuj reguloj? Parte kompreneble el la modelo de tiuj eŭropaj lingvoj, kiujn Zamenhof konis. Ni ne scias, ĉu Zamenhof iam konsideris la eblon havi la difinan artikolon post la substantivo, kiel en la sveda, bulgara aŭ rumana; kiam li skribis en la unua regulo, ke ekzistas nur unu difina artikolo senvaria, li supozeble eĉ ne sentis bezonon aldoni, ke ĝia pozicio en la frazo estas la sama kiel en la prestiĝaj okcidentaj lingvoj. Sed tre multajn regulojn Esperanto certe akiris sen ia ajn konscia interveno de Zamenhof: ĉar li estis normala homo, kaj la lingvoj de ni homoj posedas la samajn kernajn ecojn kie ajn ili estas parolataj, tiuj ecoj kvazaŭ ŝtele eniris ankaŭ Esperanton – precipe ĉar Zamenhof ekde la komenco de sia lingvokreado ankaŭ diligente eksperimentis skribi verajn tekstojn en sia lingvo, kaj eĉ paroli ĝin.

Ni do vidas, ke la demando pri la aĝo de Esperanto estas iom simila al tiu pri la aĝo de la lingvoj kreolaj. Jes, temas pri junaj lingvoj kaj eblas senc-have paroli pri ilia aĝo, male ol en la kazo de ekzemple la franca aŭ la litova. Sed ili ne naskiĝis el nenio: ili naskiĝis el la materialo de aliaj lingvoj, kaj el la fakto, ke la homo denaske havas la kapablon lerni kaj uzi nur certajn specojn de lingvo.