Orienta taglibro (9)

15 aŭgusto 2014, la Ŝmita Duoninsulo kaj Oĥa

Lingvistikaj ekspedicioj ne estas tre konataj por la ordinaraj homoj, sed ĉiuj memoras el la lerneja historio la grandajn eŭropajn ŝip-ekspediciojn, per kiuj oni malkovris Amerikon kaj aliajn fremdajn kontinentojn. Eŭropanojn pelis al ekspedicioj rakontoj pri riĉaĵoj troveblaj, sed ankaŭ ambicio, la nura deziro esti la unua en nova nekonata loko – vidi ion, kion neniu vidis pli frue. Sed la ideo "malkovri" landojn kaj kontinentojn, kie aliaj homoj jam vivis de miloj kaj miloj da jaroj, estis kompreneble terure eŭrop-centra. Veraj malkovristoj estis nur tiuj eŭropanoj, kiuj penetris la internon de Antarktio kaj grimpis sur la plej altajn montojn de la mondo.

Hodiaŭ, kiam la studentoj de nia Saĥalena ekspedicio ricevis liberan tagon, nin instruistojn trafis kvazaŭ malkovrista ambicio. Laŭ propono de Juha, ni decidis celi la plej nordan punkton de Saĥaleno, la Elizabetan Kabon de la Ŝmita Duoninsulo, ĉirkaŭ 90 kilometrojn norde de Oĥa. Grandaj lingvaj malkovroj ne estis atendeblaj, ĉar laŭ nia scio eĉ nivĥoj ne plu loĝas konstante en la duoninsulo. Sed estus solene stari tie, rigardi norden al la Oĥocka maro kaj pensi, ke tie fore trans la horizonto estas la granda orienta kurbiĝo de la orient-Siberia marbordo. Temis pri nenio pli racia.

Al la nordo estis veturontaj Juha, Janne, mi kaj unu el la studentoj, Andrew, koreisto-japanisto, kiu estas ankaŭ la oficiala fotisto de nia ekspedicio. Matene Juha kaj Janne tamen unue vizitis la regionan administrejon en la centro de Oĥa kune kun Katja por trakti pri ebloj iam fondi lingvonestojn por nivĥaj infanoj. Poste ili diris, ke la oficistino akceptinta ilin rilatis principe pozitive al la ideo, kondiĉe ke la finnoj trovu financadon por tia agado.

Andrew kaj mi sidis en la urba parko atendante ilin kaj rigardante mapon de Saĥaleno. En la nordo de la Ŝmita Duoninsulo estis simbolo de vilaĝo, sed kun la indiko "neloĝata". Ne estis klare, ĉu iris iaj ajn vojoj ĝis tie – en Rusio ja ekzistas multaj vilaĝoj, eĉ konstante loĝataj, kiuj estas atingeblaj nur per aviadilo aŭ boato. Laŭ mia takso estus jam bona rezulto atingi la 54an latitudon, kaj la Elizabeta Kabo estus ankoraŭ 25 latitudajn minutojn pli norde. Kiel veraj malkovristoj de la pasintaj tempoj, mi jam komencis pensi pri longitudoj kaj latitudoj!

Juha, helpe de Katja kiu tamen ne estis veturonta kun ni, konsentis pri veturo norden kun loka ŝoforo, kiu posedis japandevenan aŭton preparitan por malbonaj vojoj: vera ĵipo ĝi ne estis, sed ĝi estis ŝanĝita tiel, ke la ĉasio pendis pli alte for de la tero ol kiam la aŭto elruliĝis el la fabriko. La ŝoforo kunprenis sian junan edzinon; ŝi poste kolektis fungojn kaj berojn en ĉiu loko, kie ni haltis.

Unue, sufiĉe normala sabla vojo kondukis norden laŭ terkolo, kie en la plej mallarĝa loko nur ses kilometroj da tero apartigas la okcidentan kaj orientan bordojn de la insulo. Post la terkolo la insulo dislarĝiĝas kiel la Ŝmita Duoninsulo, sed nia ŝoforo sciis, ke la vojo surveturebla baldaŭ finiĝos. Ene de la duoninsulo eblus iri norden nur piede, kaj ankaŭ tiel nur teorie, ĉar praktike ĉiuj lokanoj tro timis ursojn por fari tiel. Tial ni turniĝis al kurba vojo, propre nur kavohava vojstreko, kiu serpentume kondukis nin al la okcidenta marbordo.

La marbordo estis nia sola eblo veturi norden. Maldekstre ni havis la maron, dekstre altan terklifon, sur kiu kreskis disaj arboj – kaj sur multaj el ili sidis gvatantaj maragloj. Inter la maro kaj la klifo estis larĝa sabla strando surveturigebla. Pli malfacile transireblaj estis nur lokoj, kie riveretoj el la interno de la duoninsulo fluis en la maron. La malplena sabla strando daŭris kaj daŭris, kilometron post kilometro. Feliĉe oni ĉi tie ne konstruis plaĝojn kaj hotelojn, mi pensis, sed lasis la mevojn kaj fokojn vivi en paco. Nu, la mallonga somero ĉiuokaze ne promesus multe por ordinara turismo.

La Ŝmita Duoninsulo ne havas konstantajn loĝantojn kaj la vastaj strandoj estas en natura stato.

Rivereto atingas la maron falinte de la klifo kaj trafluinte la strandan sablejon.

Sed baldaŭ ni devis halti, ĉar ni alvenis al loko, kie parto de la klifo ŝoviĝis ĝis la maro:

Nia aŭto (trovu ĝin en la foto!) haltigita de terŝoviĝo.

Ni grimpis sur la terŝoviĝon kaj piknikis:

Lingvistoj piknikas sur terŝoviĝo.

Post la pikniko estis mia tasko malsupreniri kaj porti la forĵetaĵojn al la aŭto. Bedaŭrinde mi ne sukcesis retrovi la imagatan padon inter la kruta flanko de la terŝoviĝo kaj la lageto malantaŭ tiu, kaj unu piedo mia falis en akvoplenan kavon inter la altaj herboj. La reston de la tago mi do devis surhavi malsekan ŝtrumpon en kota ŝuo (kaj vespere en la hotelo mi devis decidi, ke tiu ŝuparo restos en Oĥa por ĉiam).

Lageto naskiĝis malantaŭ la terŝoviĝo.

Ni ankoraŭ ne povis akcepti, ke la terŝoviĝo haltigis nian ekskurson. La ŝoforo kaj lia edzino restis ĉe la aŭto kaj ni kvar lingvistoj ekmarŝis norden laŭ la strando. Estus interese vidi almenaŭ trans la sekvan kurbiĝon de la bordo, malantaŭ tiun terkapon... sed ĝi kuŝis multe pli malproksime ol aspektis. La suno brilis kaj mi estis certa, ke almenaŭ iu el ni bruligos al si la haŭton, kaj tiu verŝajne estos mi. Sur la strando kuŝis morta floko. La maragloj observis nin de sur la klifaj arboj. Drivlignoj aspektis strangaj. Kaj mia ŝuo estis malseka.

Ĉi tie ni marŝis norden... sed la fora okcidenta terkapo estas pli malproksime ol oni kredus...

Janne kaj mi returnis nin unue, poste ankaŭ Juha kaj Andrew. Kiam ni remarŝis, subite nia aŭto veturis renkonte al ni! Montriĝis, ke venis malalta tajdo kaj la lertega ŝoforo sukcesis ĉirkaŭveturi la terŝoviĝon. Rekuraĝigite, ni ekveturis norden... sed baldaŭ nova terŝoviĝo, kun grandaj ŝtonoj ruliĝintaj ĝis la maro, definitive haltigis nian antaŭeniron.

Mia poŝtelefono kompreneble ne plu atingis iun telefonan kampon, sed ĝia navigilo asertis, ke ni atingis proksimume la nordan latitudon de 53 gradoj 57 minutoj. (Poste, kiam mi jam estis en la hotelo en Oĥa, Harri Laine raportis rete el Finnlando ke tiuloke en la aeraj fotoj de Google Earth estas videbla vere granda terŝoviĝo, komenciĝanta el la interno de la duoninsulo.)

Ni kompreneble bedaŭris, ke la ekskurso norden malsukcesis, sed decidis reveni al la vilaĝo, kiun ni vidis pli sude sur la klifo. Janne jam komencis ordigi siajn grandajn detalajn mapojn, helpe de kiuj li kutimis demandi la lokanojn pri la nomoj de riveroj kaj golfoj, lagetoj kaj montetoj.

Survoje ni devis dufoje helpi alian aŭton, kies veturantoj venis al la strando verŝajne por fiŝkapti. Nur kiam mi vidis, kiel facile tiu alia aŭto dufoje fiksiĝis je la kavoj sur la strando, mi komprenis, kiel lerta estis nia ŝoforo, kiu rapide stiris sian veturilon sur la sablejo, kiu ja neniel estis preparita kiel vojo.

Nivĥa vilaĝo en la Ŝmita Duoninsulo nune havas loĝantojn nur somere.

La gardohundoj en la nivĥa vilaĝo indikis, ke tie ĉeestis ankaŭ homoj – evidente nivĥaj familioj venintaj por fiŝkapti. La hundoj bojis kaj estis suspektemaj, sed lasis nin iri ĝis la domoj (jam en Nekrasovka ni rimarkis, ke la hundoj de la nivĥoj estas pli fidemaj kaj trankvilaj ol tiuj de la rusoj, se estas permesate ĝeneraligi). Tamen, neniaj homoj troviĝis en la domoj: supozeble ĉiuj estis ie marborde.

En unu eksterdoma tenejo ni fine hazarde renkontis maljunan nivĥon, kaŭrantan sola sur la planko. Evidente li estis tro aĝa por sekvi la ceteran familion al la bordo. Ĉar li estis ne nur preskaŭ blinda, sed ankaŭ preskaŭ surda, ne eblis fari lingvistikan enketon... Li rigardis la preskaŭ dumetran Juha-n kaj demandis, ĉu tiu estas la prokuroro. Ĉu li iam estis vokita al tribunalo? Ĉu iu junaĝa krimo pezis sur lia konscienco? [Pli posta aldono: en Oĥa ni poste eksciis, ke verŝajne temis pri viro, kiu iam mortigis homon kaj devis restadi en malliberejo.]

Dum la tuta ekskurso ni vidis nur kelkajn homojn, kvankam ni restadis ĉe la sola iel-tiel aŭtebla parto de la duoninsulo. Mi povas nur imagi, kiom da sovaĝa naturo troviĝas ene de la duoninsulo, kaj kiaj estas la forlasitaj nivĥaj vilaĝoj multe pli norde, atingeblaj nur ŝipe aŭ fluge, aŭ per longega marŝado tra ursoplenaj arbaroj. Espereble la Ŝmita Duoninsulo estos iam deklarita natura rezervejo kaj definitive lasita por ursoj, fokoj kaj grandaj maragloj!

Orienta taglibro (8)

13 kaj 14 aŭgusto 2014, en Oĥa kaj Nekrasovka (Pomr vo)

La hieraŭa kaj hodiaŭa tagoj estis la kulmino de nia ĝisnuna vojaĝo, ĉar ni vizitis la vilaĝon Nekrasovka, kie ankoraŭ troviĝas multaj mezaĝaj kaj maljunaj parolantoj de la nivĥa lingvo. Ili parolas la amuran dialekton, kiu do havas ŝancon konserviĝi iom pli longe ol la orient-saĥalena dialekto parolata en Nogliki. En Nekrasovka troviĝas ankaŭ la nivĥa kultura centro Kəxkəx ('cigno') kaj estas eldonata la gazeto Nivx dif ('nivĥa vorto').

Nekrasovka nomiĝas nivĥe Pomr vo, kie vo signifas 'vilaĝo' kaj Pomr estas la nomo de la golfo, ĉe kiu ĝi estas konstruita. Ĝi situas 35 kilometrojn for de nia nuna bazo en Oĥa kaj estas, se mi ne eraras, la plej norda konstante loĝata loko en Saĥaleno, ĉar malpleniĝis la nivĥaj vilaĝoj en la norda Ŝmita Duoninsulo (kaj la norda dialekto de la nivĥa lingvo malaperis kun ili).

De Oĥa al Nekrasovka ni veturis per du aŭtobusetoj. Kiel en la plimulto de la aŭtoj ĉi tie, ilia stirilo estis en la "malĝusta" flanko, dekstre, ĉar ili estis aĉetitaj brokante en Japanio. Kiam du tiaj aŭtoj renkontas sur vilaĝa vojo kaj la stirantoj deziras interbabili, ili unue direktas siajn aŭtojn al la maldekstra flanko de la vojo kaj nur post tio haltas kaj malfermas siajn fenestrojn.

Ni alvenis al Nekrasovka

La vilaĝo konsistas el du partoj: la pli supra, kun novaj multetaĝaj domoj, kaj la malsupra, pli proksime al la maro, kun malnovaj kadukaj domoj.

La malnova parto de Nekrasovka. Fone Pacifiko.

La kultura centro "Kəxkəx" troviĝas en unu apartamento de la novaj domoj, sed ĉar ĝi estas malgranda, oni hieraŭ aranĝis por ni kunvenon kun lokaj nivĥoj en la malnova vilaĝa kunvenejo en la malnova parto de Nekrasovka.
 

La vilaĝa kunvenejo. La hundo havas la nivĥan nomon Ajs 'oro'.

En la kunveno, Janne rakontis en sia flua rusa pri diversaj projektoj celantaj revivigi malgrandajn finn-ugrajn lingvojn en Finnlando kaj Rusio. Li parolis pri lingvaj nestoj por infanoj, pri lingvaj kampadoj, pri la mastro-disĉipla modelo. Nur iom post iom la ĉeestantoj komencis kompreni, ke ni parolas ne pri formala instruado de lingvo kiel en lernejoj, sed pri praktika transdonado de la lingvo en naturaj parolsituacioj. Ankaŭ ĉi tie la homoj ĝis nun fidis ĉefe nur la lernejajn lecionojn kiel transdonilon de la lingvo, kvankam ili devis mem vidi, ke tiuj solaj ne funkcias se la infanoj ne aŭdas la lingvon hejme.

Unu mezaĝa virino rakontis, ke ŝi ja provis lerni paroli la nivĥan helpe de ŝia patrino, kiu ĝin ankoraŭ scipovas, sed la patrino nur mokis ŝian malbonan, ruse influatan prononcon. Ankaŭ pri tio mi legis rilate aliajn lingvojn revivigatajn: la lastaj "malnovaj parolantoj" ne aprobas la klopodojn de la "novaj parolantoj" kaj povas tiumaniere mem kondamni sian lingvon al morto. Do, multaj nivĥoj scias nur unuopajn vortojn de sia lingvo; ili deziras, ke ankaŭ iliaj infanoj lernu tiujn vortojn en la lernejo, sed la fluaj parolantoj nombras en Nekrasovka certe malpli ol cent, eble nur kelkdek – kaj ankaŭ ĉi tie preskaŭ ĉiuj estas virinoj. La ĉefredaktoro de Nivh dif estas viro, sed li ne scipovas mem skribi kaj redakti la nivĥalingvajn partojn de sia gazeto.

Post tiu ĝenerala kunveno ni revenis al "Kəxkəx", kie oni regalis nin per bonega tagmanĝo. Abundis diversaj fiŝoj, kio estas natura ĉe tia marborda popolo. Vera frandaĵo estis la deserto, kie nigraj empetroj estis miksitaj kun sukero kaj fiŝa graso.

La posttagmeza laboro kun informantoj (aŭ lingvaj konsultatoj, kiel la lingvistoj pli kaj pli ofte diras) estis tre fruktodona. Kaj la instruistoj kaj la studentoj estis kontentaj pro la kolektita materialo. La unuan fojon mi aŭdis du nivĥinojn vere paroli inter si nivĥe. "La lasta rifuĝejo de la amura dialekto de la nivĥa lingvo", mi priskribis la vilaĝon en mia Fejsbuka afiŝo vespere en Oĥa, sed efektive mi pensis, ke temas pri la lasta rifuĝejo de la tuta nivĥa lingvo.

Mi kaj Janne survoje inter Oĥa kaj Nekrasovka. Anstataŭ vera arbaro troviĝas nur nanaj pinoj.

Hodiaŭ nia celo estis simple reveturi al Nekrasovka kaj daŭrigi la laboron tie. Tamen, kiam mi iris matenmanĝi, atendis min Katja kaj Juha kun seriozaj mienoj. Unu studentino malsaniĝis nokte, kaj ili devos akompani ŝin al polikliniko. Ili petis min gvidi la hodiaŭan laboron en Nekrasovka. Mi malamas novajn situaciojn, al kiuj mi ne havis okazon prepari min, kaj mi preskaŭ jam komencis listigi pretekstojn, sed tiam mi pensis, ke estas la tempo por mi fine fari ion utilan dum la vojaĝo, kaj eĉ ne estos malfacile kun grupo ĉi tiel kompetenta kaj iniciatema.

Kiam la menditaj busetoj alvenis, mi do kun laŭta klopodemo dividis la grupon en ilin, zorgante, ke apud la ŝoforo en ambaŭ sidu iu kun bona scipovo de la rusa. Survoje al Nekrasovka rompiĝis pneŭmatiko de unu el la busetoj, sed la ŝoforoj ŝanĝis ĝin rapidege (post nur ok minutoj ni denove ekveturis!). En Nekrasovka mi pagis al la ŝoforoj (kvitancojn? ne eblas, ĉar la ŝoforoj ne estis antaŭavertitaj) kaj ni reiris al "Kəxkəx".

Niaj studentoj estis bonegaj: oni vere ne bezonis puŝi ilin al la lingvaj konsultatoj, sed male, nur zorgi, ke la tempo de la konsultatoj estu dividita juste inter ĉiuj. Mi bezonis nur aspekti estre, ne fari multon.

Poste nia grupo gastis en la oficiala inaŭguro de infana ludejo en la malnova vilaĝo, kaj Janne faris tie bonegan paroladon (mi ne parolas la rusan tiel bone, kaj ĉiuokaze, kion oni kutimas diri en la inaŭguro de infana ludejo?). Se mi ĝuste komprenis, la monon por la ludejo donacis granda internacia petrola kompanio, kiu ankaŭ subtenas kulturajn aktivecojn de, interalie, la nivĥoj. Bona afero en si mem, sed certe efika malhelpo kontraŭ ekesto de ia ajn ekologia movado ĉi tie?

La plej interesa parto de la ludeja festo estis moda parado, kie la nivĥoj (kaj unu evenkino) prezentis modernajn adaptaĵojn de siaj tradiciaj vestoj.

En la inaŭguro de la vilaĝa infanludejo.

Al Oĥa ni revenis per ordinara aŭtobuso. Ni eksciis, ke la malsana studentino feliĉe fartas nun pli bone.

Vespere ni promenis en la centro de Oĥa kaj povis konstati, ke ankaŭ ĉi tie estas konservitaj la statuo de Lenin kaj la stratoj "Lenina", "Karlo-Marksa" kaj "Soveta" (ankaŭ la ĉefa strato de la nova parto de Nekrasovka nomiĝis "Soveta"). Nu, Karlo Markso ja estis talenta socia sciencisto, kiu ne kulpas pri tio, kion oni poste faris lianome... Sed troviĝis eĉ strato nomita laŭ Feliks Dzerĵinskij, la ĉefo de la ruĝa teroro... de tio estus nur malgranda vojo ĝis honorado de Stalino. Kaj se mi ĝuste memoris, Stalino efektive estis en iu opini-sondado elektita kiel la dua plej grava persono en la historio de Rusio?

Ni vespermanĝis urbocentre en restoracio, kie estis pluraj kelneroj sed neniuj aliaj klientoj krom ni. Nia tablo estis soleca insuleto en granda malluma salono; mi sentis kiel la muminoj dum sia unu komuna manĝo en la mistera flosanta teatro de Danĝera somermezo. Feliĉe ne aperis mafianoj, kiel antaŭ du tagoj en "Komil'fo".

Jen danko, kiun unu konsultatino skribis por ni en ""Kəxkəx":

Ñəŋ Pomr vo fiŋgu ţəŋdoχ ñigiḑra! Kəs hivbe!
'Ni loĝantoj de Pomr vo dankas al vi! Estu feliĉaj!'
En la nivĥa, la verbo estas la lasta vorto de la frazo. En la amura dialekto, 'ni' estas ñəŋ kaj 'vi (plurale)' estas ţəŋ. Plurala finaĵo estas -gu kaj dativa -doχ (χ similas al ĥ sed estas prononcata pli malantaŭe en la buŝo, ĉe la uvulo).

Orienta taglibro (7)

12 aŭgusto 2014, en Oĥa

Ni estas nun en hotelo en la plej norda urbo de Saĥaleno, Oĥa (prononcu: aĥa'). Lingvistikon ni hodiaŭ ne povis fari, sed la veturado ĉi tien kaj precipe la unua konatiĝo kun la urbo estis memorindaj.

Matene en Nogliki ni portis niajn valizojn kaj dorsosakojn en ĉartitan aŭtobuson. La unua halto estis ĉe proksima vendejo por aĉeti manĝon por la veturo, poste la aŭtobuso ekruliĝis norden laŭ vojo kies stato montriĝis esti, nu, varia. La komenco ĉe Nogliki estis asfaltita, ankaŭ la lasta parto antaŭ Oĥa, sed la pli granda parto estis gruza, malebena, kavohava. Evidente parto de la vojo estis jam preparita por pli posta asfaltado, sed ĝuste tiuj prilaboritaj partoj estis nun la plej malagrablaj por surveturi. La 230 kilometroj inter la du saĥalenaj urboj tial sentiĝis vere longaj.

Domaĝe, ke la fervojo ne pludaŭris pli norden ol Nogliki! Tute evidente, pli frue ĝi faris tiel: la iama relvojo estis klare videbla plurloke apud la aŭtovojo, kun taluso kaj malnovaj ŝpaloj, nur la reloj estis forprenitaj. Fervojaj pontoj pendis malgaje duonrompitaj super la riveroj.

Ni preterpasis nian pli fruan esplorejon, la vilaĝon Val. Pli proksime al Oĥa troviĝis ankaŭ vojkruciĝo, kiu kondukus nin al Neftegorsk, urbeto kiu perdis la plimulton de siaj loĝantoj en la tertremo de la jaro 1995. La urbeto estis neniam rekonstruita, kaj ni provis imagi, kiel fantoma la loko nun aspektas. Bedaŭrinde ne estis tempo iri tien!

La pejzaĝo iom post iom ŝanĝiĝis de tajgo al pli tundro-simila, kun nanaj pinoj malpli altaj ol homo. Dum la lunĉopaŭzo ĉe iu rivero la ĉielo estis griza, pluvetis. Kvankam ĉiuj devis uzi la "arbetaĵan necesejon", ni estis avertitaj ne malproksimiĝi tro foren sed gardi nin kontraŭ ursoj. Jam en Nogliki ĉiuj homoj, kiujn ni demandis, diris, ke ili vidas ursojn ĉiujare, kelkfoje pli proksime ol ili ŝatus.

Manĝopaŭzo survoje de Nogliki al Oĥa

Nia hotelo en Oĥa montriĝis esti en multetaĝa loĝdomego, kies ekstero estas en malbona stato. Interne la ĉambroj estas tamen bonaj kaj komfortaj, kaj en la banejoj troviĝas varmigeblaj surmuraj rakoj por sekigi lavitaĵojn, kio estas vera lukso por ni. Post la disdono de la ĉambroj oni bezonis nur varman verspermanĝon!

La akceptistino de la hotelo rekomendis al ni la proksiman restoracion Komil'fo, kies nomo estas efektive franca (comme il faut 'kiel decas'). Ĝi estis en aparta ligna konstruaĵo ne malbela, kiu, laŭ mia diveno, estus tamen iom malfacile hejtebla vintre. Ene brulis fajro en forno, kvankam estas aŭgusto. Ni estis la solaj klientoj, kio tamen ne mirigis nin, ĉar estis iom frue por vespermanĝo.

La unua strangaĵo estis, ke ne troviĝis menuo. La juna svelta kelnerino tamen certigis al ni, ke "ĉio ajn" estis ricevebla, tamen ne alkoholo. Jen do plia strangaĵo: kiu aŭdis pri rusa restoracio sen alkoholo? Ni mendis diversajn salatojn kaj manĝoporciojn, kaj komencis atendi.

Juha kiu, kiel vi memoras, vojaĝis multege ĉie en Azio, kutimas trinki nur teon, kiu kompreneble pro boliĝo estas ĉie sekura alternativo. Viro, evidente la restoraciestro, baldaŭ proksimiĝis al li kaj diris, ke la restoracio havas ne nur teon sed ankaŭ "teon". La estro malfermis paketon kun sekaj folioj (de kio precize, ni ne komprenis) kaj petis Juha-n inspekti la kvaliton; Juha tamen kontentiĝis per sia origina mendo.

Venis iaj salatoj, sed la livero de la plimulto de la porcioj daŭris kaj daŭris. Envenis ankaŭ viroj, kies okupojn ni ne bone komprenis, kaj virinoj, kies okupon ni komencis iom post iom kompreni eĉ tro bone. Venis ankaŭ vira kantisto, kiu laŭte aŭdigis registritan muzikon kaj, akompanate de ĝi, ekkantis konatajn okcidenteŭropajn kanzonojn. Li estis afabla kaj entuziasma pro la finnaj klientoj. Ni estis ankoraŭ la solaj klientoj kiuj intencis manĝi, kvankam klare ankaŭ parto de la viroj atendis ion.

Post du horoj ankoraŭ ne ĉiuj ricevis sian porcion; ankaŭ miaj spagetoj ne alvenis. Tiam ni subite vidis tra la fenestroj, ke tri-kvar nigraj ĵipoj haltas antaŭ la restoracio kaj el ili venas viroj, kiuj estas nigre vestitaj comme il faut kaj klare ankaŭ multe ekzercis sin fizike. Ili kunhavis alkoholaĵojn, ili do anticipe sciis ke la restoracio ne vendas tiajn fiaĵojn.

Katja senhezite decidis, ke ĉi tiuj viroj ne estas inter tiuj, kiujn ni lingvistoj planas intervjui dum ĉi tiu ekspedicio, kaj laŭ ŝia ordono ni tuj ekstaris por eliri. Kompreneble ni tamen pagis tion, kion ni jam ricevis kaj duone manĝis. Kas-aparaton la restoracio ne havis, sed la juna svelta kelnerino bone kalkulis sur papero, kaj tio devos taŭĝi ankaŭ por la universitata librotenado. Mi klopodis ne pensi pri la dikaj faskoj de rusaj kaj japanaj monbiletoj, kiujn Katja, Juha kaj mi kaŝe portas kun ni; tio estas la tuta kaso de nia ekspedicio. Supozeble la viroj en nigraj ĵipoj tamen vivtenas sin per tiel profitdonaj negocoj, ke ili ne bezonas prirabi lingvistojn.

Nia hotelo en Oĥa; la restoracio Faraon maldekstre

Mi kaj kelkaj aliaj fine ricevis vespermanĝon nur en la restoracio Faraon, kiu troviĝas en la kelo de nia hotelo. Tiu manĝaĵo estis tamen tute bona, kaj eĉ sendrata interreto troviĝis. Fino bona, ĉio bona!

Ni estas nun en la tempa mezo de nia vojaĝo, kaj morgaŭ ni veturos al la vilaĝo de Nekrasovka, kie la nivĥa lingvo estas ankoraŭ iom parolata. Niaj atendoj estas grandaj!

Kaŝita regulo de la Esperanta gramatiko

La Esperanta traduko de la fantasta klasikaĵo La Mastro de l' Ringoj fare de William Auld estas ĝuiga legaĵo. Iom mirigas, ke ĉiuj deklivoj estas apikaj sed neniam krutaj, sed ĝenerale la teksto admirinde fluas:

Rapide la ĉasantoj nun sin turnis kaj laŭiris la novan padon. Kvazaŭ freŝaj post tutnokta ripozo ili saltis de ŝtono al ŝtono. Fine ili atingis la supron de l' griza monteto, kaj subita vento trablovis iliajn harojn kaj movigis iliajn mantelojn: frida aŭrora vento.

Bele... sed halt! Eble iuj el vi (verŝajne la malplimulto) rimarkis kvazaŭ eraron: movigis. La verbo movi  ja estas transitiva: la manteloj moviĝis, sed la vento movis la mantelojn. Kiel instruas la gramatikoj, movigi signifas 'igi iun alian movi ion'. Kial movigi tamen tiom nerimarkeble sidas ĉi tie?

La sekva citaĵo estas el La vidvino kja la profesoro de Ronald Cecil Gates – aŭtoro ne de la sama kalibro kiel Auld, sed distra kaj ĝenerale kun bona lingvaĵo:

Ili restis silentaj, dum la ŝoforo startigis la motoron, singarde manovris la buson en la straton, kaj ĝin ekruligis norden.

Ĉu la transitiva manovri estas problemo por vi? Nu, jam Zamenhof uzis ĝin ankaŭ transitive. Ĝenerale, la transitiveco de la verboj estas unu el la grandaj malfacilaĵoj en Esperanto: la verboj plej ofte estas strikte transitivaj aŭ netransitivaj, sed oni devas aparte lerni tion por ĉiu radiko; kaj kelkaj radikoj estas iom kapricaj (pensu pri fumi aŭ paniki).

Mi tamen celas nun alian verbon, nome ekruligi. Vidu, ruli estas transitiva: la aŭtobuso ruliĝas, sed la ŝoforo rulas la aŭtobuson... sed tio ne tute funkcias, ĉu? La ŝoforo povus ruli la malfiksitan radon al la vojrando, sed la tutan aŭtobuson?

Efektive, jam Zamenhof sentis similan problemon ĉe ruli, ĉar laŭ NPIV (La Nova Plena Ilustrita Vortaro de Esperanto) li skribis: al la veturigistoj mi donados po rublo, por ke ili ruligu min kiel kortegan kurieron. NPIV difinas ruligi per "fari, ke iu ruliĝu sur radoj", kaj evidente Zamenhof ĝuste tion celis. Ankaŭ la ekzemplo de Gates estas klarigebla per "fari ke io ruliĝu sur radoj". Do, ruligi en ĉi tiuj ekzemploj signifas 'igi ruliĝi', kio ne egalas al la simpla ruli, ĉar en ruli iu konkrete turnas iun objekton ĉirkaŭ ties akso por movi ĝin, sed ekzistas ankaŭ aliaj manieroj igi iun aŭ ion ruliĝi. Tamen, laŭ ĉiuj reguloj de la Esperanta vortfarado, ruligi devus signifi nur 'igi iun alian ruli ion', do ekzemple ordonante al la soldatoj, la oficiro ruligis la ŝtonon for.

Mi cerbumas pri ĉi tiaj ekzemploj jam de kelkaj jaroj, kaj iam mi fakte demandis miajn filinojn, ĉu oni movas monton aŭ movigas monton. Mi ne deziras tro emfazi la kapablojn de denaskaj parolantoj, sed miaj filinoj almenaŭ neniam legis iun ajn gramatikan libron aŭ vortfaran studon pri Esperanto. Ili nur mallonge pensis kaj respondis: Giganto movas monton, sed sorĉisto movigas ĝin. Jen denove la sama fenomeno! Giganto ja konkrete tenas la monton, movas kaj ŝovas ĝin, sed sorĉisto igas ĝin moviĝi!

Post ĉio ĉi mi aŭdacas aserti, ke en Esperanto estas kaŝita regulo, kiun neniu gramatiko mencias: kiam oni aldonas ig al la transitiva verbo V, farante de Vi novan verbon Vigi, tiu nova verbo signifas ne nur 'igi iun Vi ion', sed ankaŭ 'igi ion Viĝi', 'igi ion Vi sin'. Diversaj uzantoj de la lingvo, ekde Zamenhof, trovis, retrovis kaj aplikis tiun regulon, tute senkonscie.

Oni povas aldoni unu interesan observon. Danke al la libera kunmeteblo de Esperantaj morfemoj, oni devus povi diri moviĝigi kaj ruliĝigi. Tion ja celas la ekzemploj ĉi-supraj: la vento moviĝigis la mantelojn, la ŝoforo ruliĝigis la aŭtobuson norden, la sorĉisto moviĝigis la monton. Tamen, tiaj formoj estas ege nekutimaj. Io ŝajnas bloki -iĝ-ig- (kaj supozeble ankaŭ -ig-iĝ-, sed tio estas alia historio). Mi ne havas bonan klarigon por tio.

Se en Esperanto vere ekzistas tia kaŝita regulo, tio estas malbona novaĵo por ĉiuj gramatikistoj kaj instruistoj, kiuj klopodas lernigi al komencantoj (kaj kelkfoje ankaŭ al progresintoj), ke ili ne diru fiksigi, ĉagrenigi aŭ konfuzigi, kiam ili evidente celas diri nur fiksi, ĉagreni aŭ konfuzi. Unu el la plej kutimaj eraroj estas diri konfuziga anstataŭ konfuza... sed se ni do rajtas diri, ke konfuzigi signifas igi konfuziĝi, ĉu konfuziga plu estas eraro? Kaj ĉu ni entute povas kapti la distingon inter konfuzi kaj igi konfuziĝi, ĉar la radiko ne havas tiel konkretan signifon kiel movi aŭ ruli? Mi ne havas respondon. Estas bone, ke mi ne bezonas instrui kurson pri Esperanta vortfarado.

Por multaj lingvistoj la ideo mem, ke en Esperanto povus esti kaŝitaj, nemalkovritaj reguloj, estas neebla, ĉar nia lingvo ja estas "artefarita". Kiel povus okazi spontaneaj, nekonsciaj aferoj en ĝi? Sed evidente tiaj okazas. Eĉ se vi preferas diri, ke tia "iĝiga ig" (kiel mi ŝatus ĝin nomi) estas eraro, ĝi ekzistas, ankaŭ ĉe spertaj parolantoj. Por prunti esprimon de István Ertl, Esperanto estas ne artefarita, sed – partefarita.

Orienta taglibro (6)

11 aŭgusto 2014, en Nogliki

Pasis du pliaj laboraj tagoj en ĉi tiu saĥalena urbeto, kie ni konatiĝis kun pluraj afablaj nivĥinoj. Hieraŭ ni fine renkontiĝis kun malofta fenomeno, viro kiu parolas nivĥe – kaj ne kun ajna viro, sed la verkisto Vladimir Sangi, eble la plej aktiva kaj konata kultura aganto inter la nunaj nivĥoj. Dum la soveta tempo li, kun kelkaj aliaj reprezentantoj de la malgrandaj popoloj de Rusio, sukcesis ricevi permeson por la instruado de la denaska lingvo, unu-du horojn semajne, al infanoj, kiuj ne povis vizitadi lernejon en sia propra lingvo. Similcelaj leĝoj ekzistas en Rusio ankaŭ nuntempe, sed Sangi diris, ke ili ne estas observataj en Saĥaleno kaj tial la nivĥa lingvo ne estas instruata en tiom da lernejoj kaj infanejoj, kiel ĝi devus esti. La kaŭzojn de tiu malobservo li ne povis aŭ ne volis klarigi pli detale.

S-ro Sangi klare estas vivanta institucio, kondutas digne kaj kutimas ne nur respondi demandojn, sed ankaŭ mem starigi tiajn. Al ni finnoj li havis specialan peton: ke ni sendu al li bildon de la monumento de Elias Lönnrot, la kolektinto kaj redaktinto de la finna nacia epopeo Kalevala. Juha, kiu loĝas proksime al la monumento en Helsinko, promesis tion fari reveninte hejmen. Lönnrot interesis Sangi-n evidente pro tio, ke li mem antaŭnelonge publikigis epopeon por la nivĥoj! Mi komprenis, ke ĝi tamen havas tiom da lia propra kreado, ke ĝi eble estas komparebla pli al la estona Kalevipoeg ol al la finna Kalevala.

Juha kaj Janne diskutas kun Vladimir Sangi

La iom delikata demando rilate la agadon de Sangi estas, ke li tiom klare identiĝas ĝuste kun la ĉi-tieaj nivĥoj, do la parolantoj de la orient-saĥalena dialekto, kaj verkas nur en tiu dialekto. Tamen, en la soveta tempo estis kreita nivĥa normlingvo surbaze de la amura dialekto, kiun oni parolas, krom en la kontinento ĉe la rivero Amuro, ankaŭ en Norda Saĥaleno. Tial iu povus opinii, ke Sangi nenecese disigas la fortojn de la malgranda lingvokomunumo verkante en dialekto, kies transvivo estas eĉ malpli certa ol tiu de la amura dialekto, kiu ankoraŭ havas ian bazon en la vilaĝo de Nekrasovka norde. Kaj iam li eĉ publike komprenigis, ke efektive temas pri du apartaj popoloj – ke la orient-saĥalenaj ñiɣvŋgun estas aliaj homoj ol la amuraj ñivxgu. (Tiu -gun/-gu estas plurala finaĵo; kiel vi vidas, la gentonomo "nivĥoj" devenas de la amura vorto ñivx 'homo'; x = ĥ. Antaŭe, la nivĥoj estis en aliaj lingvoj nomataj "giljakoj".).

En la bonega loka muzeo de Nogliki ni hodiaŭ partorpenis inaŭguron de ekspozicio, kie estis montrataj fotoj el la japana periodo en Saĥaleno, do la Karafuto-tempo pri kiu mi pli frue skribis. La pligandigitajn fotojn havigis la regiona muzeo en Juĵno-Saĥalinsk kaj la Muzeo de Nordaj Popoloj en Abaŝiri, Japanio. Ankaŭ ni kontribuis, ĉar ni kunportis la grandajn fototekojn veturante en la nokta trajno de Juĵno-Saĥalinsk al Nogliki.

En la ekspozicio troviĝis ankaŭ la foto ĉi-supra, interesa por la historio de lingvistiko: Nakamura Chiyo, nivĥino migrinta el Karafuto al Japanio post la milito, donis valoregajn informojn pri sia denaska lingvo al la fama usona lingvisto Robert Austerlitz (dekstre). La foto estas de la 1955a jaro. Austertlitz vivis 1923–1994, naskiĝis en Rumanio kaj havis finnan edzinon. Li esploris multajn lingvojn, kaj ankaŭ aktivis por la planlingvo Interlingua. (Juha admiras Austerlitz-on kaj subskribas siajn retpoŝtaĵojn kiel "Professor del linguas e culturas del Asia Oriental", do interlingvae!)

Ankaŭ en la muzeo ni utiligis la okazon renkontiĝi kun nivĥinoj kaj intervjui ilin. Sed temis pri virinoj mezaĝaj kaj junaj, kiuj malbone aŭ tute ne parolis la lingvon. Iu el ili tamen inspiriĝis pro nia intereso al la nivĥa kaj ekpensis, ke ĝi tamen povus ankoraŭ esti revivigebla kaj reviviginda: "Ni ja povus komenci paroli inter ni nivĥe, kiam ni estas ĉe la golfo", ŝi diris. (Kiel vi memoras, ĉi tie estas nun la salmokapta sezono "ĉe la golfo".) Espereble tiaj homoj plimultiĝos ĉi tie! Sed mi ne volas kulpigi ilin: oni ne perdas sian lingvon pro nezorgemo, kiel oni povas senatente perdi ringon hereditan de avino. Lingvo bezonas propran medion por transvivi, sian ekologian niĉon, kaj se tiu malaperas, nur la plej konscia lingvoamanto, iom stranga homo, sukcesas konservi kaj eĉ transdoni sian idiomon.

Malnova kaj nova apartamentaroj en Nogliki. Pro la petrola kaj tergasa mono la urbeto ŝanĝiĝas rapidege. [Postskribo: tamen, la sankcioj kontraŭ Rusio pro la ukraina milito verŝajne provizore malhelpos la disvolvadon de tiuj industrioj ankaŭ en Saĥaleno, ĉar iuj necesaj teĥnikaĵoj ne estas produktataj en la lando. Eble bone por la naturo?]

Ni vizitis ankaŭ la solan lernejon en Nogliki, kie oni instruas la nivĥan. Troviĝas tie "Kabineto de la nivĥa lingvo", do klasĉambreto kun lernolibroj kaj interesaj bildoj pri la tradicia vivo de la nivĥoj. La infanoj faris multajn lertajn desegnaĵojn, kaj mi povas imagi, ke ili ŝatas siajn lecionojn en la kabineto. Tamen, neniu el ili parolas la nivĥan hejme. Ili lernas lingvon, kiun oni plu nomas ilia, kiel fremdan lingvon. Dum la malmultaj lecionoj ili ne lernas vere paroli ĝin, kaj en la pli superaj jarklasoj ne eblas daŭrigi la lernadon. Ĉe multaj el la lastaj parolantoj de la nivĥa ni ĉi tie renkontis la naivan kredon, ke estas la tasko de la lernejoj savi la lingvon, sed sen bazo en la hejmoj kaj familioj, la nivĥa estas pli-malpli mortkondamnita.

La nivĥa instruisto Anetta Daŝieva ankaŭ voĉlegis por ni fabelojn verkitajn de Sangi. Ŝia elparolo estis bonega kaj esprimpova, sed ŝi konfesis, ke ŝi ne ĉiujn vortojn komprenis. La nivĥa estis la lingvo de ŝia infaneco, sed ŝi multon perdis pro la sama kaŭzo, kiel ĉiuj aliaj de ŝia generacio: en la pension-lernejoj, kie la infanoj de diversaj malgrandaj gentoj lernis kaj kune loĝis (ekde la aĝo de kvin jaroj!), la rusa estis la sola lingvo ne nur de la instruado, sed ankaŭ de la tuta ĉiutaga komunikado.

Instruistino Anetta Daŝieva en la lerneja "Kabineto de la nivĥa lingvo"

Efektive, ni eksciis, ke la konstruaĵo, kie Daŝieva nun sizifas pri la nivĥa, estas la sama, kie la pensionlernejo siatempe funkciis. Parto de la nunaj klasejoj estis do dormejoj de la infanoj. Kia ironio de la sorto: la konstruaĵo, kiu preskaŭ mortigis la ĉi-tiean dialekton, estas nun ejo por la klopodoj revivigi ĝin.

La lernejo, en kiu oni siatempe preskaŭ mortigis la orient-saĥalenan dialekton de la nivĥa
– kaj kie oni nune, eble vane, instruas ĝin al infanoj, kiuj ne plu parolas ĝin hejme.

Ĉi-vespere ni la lastan fojon vespermanĝis kaj retumis en "Olimpik", nia amata restoracio kiun krom ni vizitadas ankaŭ eksterlandaj petrollaboristoj (ni konatiĝis almenaŭ kun du norvegoj). Morgaŭ aŭtobuso veturigos nin al la norda urbo Oĥa; kaj ni estas avertitaj, ke la vojo estos malbona.