2015-05-01

Kial Zamenhof ne povis antaŭvidi la mondan anglan
(kaj ĉu ĝi entute ĝenus lin?)

En ĉi tiu jarcento ni, parolantoj de Esperanto, finfine komencas disponi altnivelajn sciencajn studojn pri la historio de Esperanto kaj de la Esperanto-movado – ne nur tiajn apologiojn, kiel Vivo de Zamenhof de Privat aŭ Esperanto en Perspektivo. La pli novaj kritikaj studoj rigardas la ekeston de niaj movado kaj lingva komunumo en pli vasta historia kunteksto kaj kuraĝas konfesi, ke eĉ Zamenhof eraris pri iuj aferoj, kaj ke la celoj de la movado ne ĉiam restis senŝanĝaj. Aparte laŭdindaj tiurilate estas du historiaj verkoj de Aleksander Korĵenkov: Historio de Esperanto kaj Homarano: La vivo, verkoj kaj ideoj de d-ro L. L. Zamenhof. Leginda estas ankaŭ la eseo "Plurlingvismo kaj Esperanto: Ideologia ŝanĝiĝo en la Esperanto-movado" de Jukka Pietiläinen, aperinta en La arto labori kune, la festlibro por Humphrey Tonkin.

La Esperanto-movado troviĝas de kelkaj jardekoj en tute nova historia situacio pro tio, ke la angla rapide disvastiĝas kiel tutmonda interlingvo, en maniero unika en la homa historio. Multaj esperantistoj havas fortan opinion pri tiu fenomeno, kaj kutime eksteruloj ankaŭ atendas, ke ni iel poziciigu Esperanton rilate tiun fakton. Nia historio donas al ni tamen malmultajn rimedojn por tio, ĉar Zamenhof tute ne povis antaŭvidi la superregan mondan anglan. Kial ne?

La respondo troviĝas plej klare en la Zamenhofa traktaĵo Esenco kaj estonteco de la ideo de lingvo internacia (1900), kies teksto estas facile trovebla ankaŭ plurloke en la reto. Oni povas rigardi ĝin kiel la plej gravan tekston de la frua Esperanto-movado, iusence eĉ pli gravan ol la Bulonja Deklaracio. Ofte cititaj estas la konkludoj de Zamenhof en sia traktaĵo:
  1. La enkonduko de lingvo internacia alportus al la homaro grandegan utilon;
  2. La enkonduko de lingvo internacia estas tute ebla;
  3. La enkonduko de lingvo internacia pli aŭ malpli frue nepre kaj sendube efektiviĝos, kiom ajn la rutinistoj batalus kontraŭ tio ĉi;
  4. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom arta;
  5. Kiel internacia neniam estos elektita ia alia lingvo krom Esperanto; ĝi aŭ estos lasita por ĉiam en ĝia nuna formo, aŭ en ĝi estos poste faritaj iaj ŝanĝoj.
La disvastiĝo de la angla jam pruvis, ke Zamenhof pravis en siaj tri unuaj konkludoj. Evidente la problemo kuŝas en la kvara aserto (kaj la kvina, kiu rekte dependas de ĝi). Indas analizi la rezonadon de Zamenhof ĉi-loke: kie estis lia blinda punkto? La ŝlosila argumentado legeblas en ĉi tiu peco:
[...] ni prezentu al ni [='imagu'], ke kolektiĝis kongreso el reprezentantoj de ĉiuj plej gravaj regnoj, por elekti lingvon internacian. Ni rigardu, kian lingvon ili povas elekti. Ne malfacile estos pruvi, ke ilian elekton ni povas antaŭvidi ne sole kun tre granda kredebleco, sed eĉ kun plena certeco kaj precizeco. El ĉio, kion ni supre diris pri la grandegaj plibonaĵoj de la lingvoj artaj en komparo kun la lingvoj naturaj, jam per si mem sekvus, ke esti elektita povas nur lingvo arta. Ni supozu tamen por unu minuto, ke la tuta kongreso malfeliĉe konsistos plene el la plej obstinaj rutinuloj kaj malamikoj de ĉio nova kaj ke al ili venos en la kapon la ideo pli bone elekti ian en ĉiuj rilatoj maloportunan lingvon naturan, ol centoble pli oportunan lingvon artan. Ni rigardu, kio tiam estos. Se ili ekdeziros elekti ian lingvon vivantan de ia el la ekzistantaj nacioj, tiam kiel grandega malhelpo tie ĉi aperos ne sole la reciproka envio de la popoloj, sed ankaŭ la tute natura timo de ĉiu nacio jam simple pro sia ekzistado: ĉar estas afero tute komprenebla, ke tiu popolo, kies lingvo estos elektita kiel internacia, baldaŭ ricevos tian grandegan superforton super ĉiuj aliaj popoloj, ke ĝi ilin simple dispremos kaj englutos.
Tiu "dispremos kaj englutos" sonas troige – neniu lando konkerus la mondon danke al nura elekto de lingvo. Sed la analizo de Zamenhof ŝajnas tamen pli-mapli ĝusta: en lia tempo, oni ne povis imagi interŝtatan kongreson, kiu elektos la francan kiel la solan internacian lingvon, kaj same nuntempe ni ne povus imagi, ke ekzemple Unuiĝintaj Nacioj farus tian ekskluzivan decidon favore al la angla. Sed Zamenhof ne komprenis, ke oni ne bezonos tian kongreson. La angla disvastiĝis kiel interlingvo pere de sociaj kaj ekonomiaj procezoj, pri kiuj neniu faris decidon. (Certe la anglalingvaj landoj subtenis tiujn procezojn, sed ili ne regis tiujn.) La realo montriĝis pli multforma, ol Zamenhof antaŭvidis.

Ofte la homoj pensas, ke ekzistas nur du ĉefaj specoj de objektoj: unuflanke, naturaj objektoj, kiel ekzemple plantoj, bestoj, ŝtonoj, montoj, lagoj kaj riveroj; kaj aliflanke, artaj (aŭ artefaritaj) objektoj, kiel ekzemple laboriloj, pentraĵoj, konstruaĵoj, kaj diversaj aparatoj kaj maŝinoj. Al la dua speco apartenas ankaŭ diversaj "sociaj objektoj" konscie kreitaj, ekzemple tekstoj, leĝoj aŭ la monunuo eŭro. Sed ekzistas ankaŭ objektoj de tria speco, ekzemple la homaj lingvoj, inflacio, padoj en arbaro, aŭ la strukturo de urbego senplane kreskinta. Kial ili estas de "tria speco"? Ĉar ili estas en interesa maniero inter la "naturo" kaj "arto": ili ne ekzistus plene nature, sen homa agado; sed kvankam ili ekestis danke al homa agado, neniu homo konscie decidis krei ilin. Neniu homo iranta en arbaro intencas krei padon, sed post kiam pluraj homoj elektis la saman ir-strekon, ekestas pado; kaj ju pli videbla la pado fariĝas, des pli certe ankaŭ la sekvaj irantoj sekvas ĝin kaj vole-nevole fortigas ĝin.

En lingvistiko la nocion de la "triaspecaj objektoj" aplikis ekzemple la germano Rudi Keller en sia verko Sprachwandel ('Ŝanĝiĝo de lingvo'): neniu iam decidis, ke Latino ekhavu ses kazojn, aŭ ke tiuj kazoj poste plene malaperu en la plimulto de la latinidaj lingvoj. Lingvoj ŝanĝiĝas pro homa agado, sed sen homa decido. La scienco, kie tiaj fenomenoj jam de longe estas esplorataj, estas ekonomiko: oni povas klarigi la ekeston de inflacio per la agoj kaj elektoj de unuopaj homoj, ĉiu el kiuj celas ion tute alian, ol krei inflacion. Kelkfoje oni parolas pri la "nevidebla mano" de la ekonomio, kiu efikas kvazaŭ per si mem.

Bedaŭrinde la ekonomiko kaj rilataj sociaj teorioj estas blinda punkto de multaj humanisme edukitaj homoj, verŝajne ankaŭ de Zamenhof. Li kredis, ke la sociaj aferoj ekestas ĉefe pro konsciaj decidoj de aŭtoritataj homoj, kiuj emas agi racie. Se oni montros kaj remontros al ili la avantaĝojn de "lingvo arta", la rezulto povos fine esti nur pozitiva. Zamenhof estis elstara heredanto de la Klerismo, sed li ne vidis ties limigojn.

Kompreneble la vidpovon de Zamenhof ankaŭ limigis la epoko, dum kiu li vivis. La eŭropa politika sceno estis superregata de kelkaj grandaj regnoj, kiuj konstante rivalis, kaj kiuj subigis grandajn partojn de la ceteraj kontinentoj kiel koloniojn. Li ne povis antaŭvidi la estontan potencon de Ĉinio, Japanio aŭ Barato, alie li eble konstruus sian planlingvon iom alimaniere. Unu eksa kolonio ekstereŭropa, Usono, estis admirata de Zamenhof; sed li certe ne konis la eldiron de sia fama samtempulo, la germana kanceliero Otto von Bismarck, laŭ kiu la plej grava politika fakto de la moderna tempo estas, ke Norda Ameriko parolas la anglan. (La aŭtento de la citaĵo ne estas certa, sed ne estas malfacile kredi, ke multaj politikistoj jam vidis la komunan lingvan forton de Usono kaj la Brita Imperio.) Zamenhof ne povis antaŭvidi, ke ne nur milita kaj politika potencoj, sed ankaŭ ekonomia kaj kultura potencoj povas disvastigi iun internacian lingvon eĉ inter homoj, kiuj ne aprobas la politikon de la landoj tiulingvaj. Li ne povis, kaj ankaŭ neniu alia tiutempe kapablis, antaŭvidi la fenomenojn de populara junulara kulturo kaj Interreto.

Se Zamenhof mirakle reaperus en nia tempo, li vidus, ke la plimulto de tio, kion li skribis en Esenco kaj estonteco, plu validas, sed kelkaj aferoj, ne antaŭviditaj de li, tamen turnis la evoluon favore al unu nacia lingvo, kiu plu kaj plu disvastiĝas danke al sia disvastigiteco, kiel pado en arbaro fortiĝas pro ĉiam novaj laŭirantoj. Por ni esperantistoj ne estus malfacile montri al li, ke la angla tamen ne estas tiom racia kaj demokrata solvo kiel Esperanto... sed ĉu li vere refariĝus aktiva movadano? (Efektive, ankaŭ dum sia vera vivo, Zamenhof dum longaj periodoj ne estis aktiva disvastiganto de la lingvo; pri tio okupiĝis la francaj samideanoj, kiuj eĉ ne plene komprenis la idearon de sia Majstro.)

Mi scias, ke mi nun glitis al pura fikcio, sed – mi ne kuraĝas certi, ke Zamenhof aliĝus al la loka klubo kaj komencus agi por Esperanto. La ĉefa celo de lia agado ĉiam estis paco inter la homoj, kaj tiucele li kreis ne nur neŭtralan lingvon, sed ankaŭ neŭtralan religion, homaranismon. Kiel montras Korĵenkov en sia Homarano, post la jaro 1900 Zamenhof dediĉis ĉiam pli da energio al homaranismo, kvankam la plimulto de la esperantistoj tion ne aprobis, kaj la ligo inter la homaranismo kaj Esperanto fariĝis ĉiam pli malforta. En la lasta versio de homaranismo de la 1913a jaro, Esperanto eĉ ne estas menciata; homarano devontigas sin nur "posedi ankaŭ tiun neŭtrale-homan lingvon, kiun miaj samtempuloj uzas por rilatoj intergentaj". La angla ne estas ideale "neŭtrale-homa", sed mi imagas, ke en la nuna tempo, Zamenhof tamen akceptus ĝin kiel solvon provizore tolereblan; ja ĝuste la angla estis la lingvo, kiu siatempe donis al li la ideon forpreni el la gramatiko de arta lingvo troajn malsimplaĵojn. Anstataŭ lingvaj aferoj, Zamenhof komencus labori por pli bona interkompreno inter kristanoj, islamanoj kaj judoj, precipe en la Proksima Oriento.

Ĉu mi do alvenis al la konkludo, ke vera adepto de Zamenhof devas forlasi Esperanton kaj lerni la anglan? Tute ne. Unue, Esperanto ĝis nun ne malhelpis al iu lerni la anglan; la esperantistoj jam nun parolas la anglan almenaŭ tiom bone, kiom iliaj samnacianoj kun similaj edukoj kaj profesioj, se ne pli bone. Kaj, due: ne forgesu la fenomenojn de la tria speco! Esperanto jam fariĝis io alia ol Zamenhof kaj la unuaj esperantistoj planis kaj antaŭvidis. Ĝi ne plu estas projekto, kiu atendas la aprobon de interregna kongreso. Ĝi havas kulturon, kies unuavica celo ne estas akceptigi la lingvon ĉe UN aŭ la Eŭropa Parlamento. En Infana rasoPoemo de Utnoa abundas signifoj, kiujn nur ni, parolantoj de Esperanto, povas plene kompreni kaj aprezi. Esperanto estas la lingvo inter mi kaj mia filino, kiu ĝuste nun laboras ĉe la apuda komputilo. La tutmonda angla estas evidenta realaĵo; Esperanto estas maniero lasi la realon surprizi.