Kiam mi iam lekciis en universitato pri tio, ke la plimulton de la lingvoj de la mondo minacas morto dum ĉi tiu jarcento, unu studentino venis al mi tuj post la lekcio kaj demandis: Ĉu via difino de lingvomorto signifas, ke Latino ne estas mortinta lingvo? Mi povis konfirmi, ke ŝi komprenis tute ĝuste. Latino ne estas mortinta, kvankam ĝuste tian priskribon multaj ne-lingvistoj uzas pri ĝi.
Laŭ la kutima lingvoscienca difino, lingvo estas vivanta, se ĝi havas denaskajn parolantojn. Lingvo mortas, kiam ĝia lasta denaska parolanto mortas. La latinida dalmata lingvo, parolata ĉe la orienta marbordo de Adriatiko, mortis kun sia lasta parolanto Tuone Udaina en la jaro 1898. La lasta parolanto de la finn-ugra livona lingvo, parolata ĉe la Baltmara bordo de Latvio, estis Grizelda Kristiņa, kiu mortis 103-jara en Kanado en 2013. Kaj amaso da lingvoj malaperis en la nokton de la historio sen lasi post si la nomojn de siaj lastaj parolantoj.
Iam, sed tre malofte, okazas, ke oni sukcesas revivigi lingvon jam mortintan, tiel ke ĝi reakiras denaskajn parolantojn. La plej fama kazo estas la hebrea, nun la ĉefa lingvo de Israelo, kiu ne havis denaskajn parolantojn dum proksimume 1700 jaroj. En Britujo oni revivigas la kornvalan lingvon, kiu mortis fine de la 18-a jarcento (ekzistas interesa libreto pri la kornvala en Esperanto, verkita de Geoffrey Sutton).
Sed Latinon oni ne bezonas revivigi. Neniam ekzistis la lasta parolanto de Latino. Latino estis transdonata de unu generacio al alia, kaj ankaŭ multaj alilingvaj gentoj de Eŭropo iom post iom latinlingviĝis. En sia granda paroltereno Latino iom post iom disdialektiĝis kaj dislingviĝis – el ĝi naskiĝis la latinidaj lingvoj franca, hispana, portugala, itala, rumana kaj multaj aliaj, kiuj nuntempe havas preskaŭ unu miliardon da parolantoj. Certe oni devas nomi tion ne morto, sed grandioza sukceso por lingvo, kiu iam havis eble nur kelkmil parolantojn en vilaĝo nomata Romo.
Multaj nun reagas: sed tiuj latinidaj lingvoj ja ne plu estas Latino. Nu, ili ne nomiĝas Latino, ĉar tiun nomon oni komencis uzi nur pri la malnova skriblingvo, kiu restis senŝanĝa, dum la parolataj lingvoj rapide ŝanĝiĝis inter la jaroj 500 kaj 1000 de nia erao. (Tamen oni plu parolas ekzemple pri "Latina Ameriko", kio ne estas tute malĝusta!) Sed tio estas nur afero pri la nomo. Komparu kun alia tiel nomata klasika lingvo, la greka: ĉar ĝi konservis sian nomon, neniu diras, ke la greka lingvo mortis. Efektive, la antikvan grekan oni povas en Esperanto nomi ankaŭ "la helena lingvo" – ĉu ĝi nun subite fariĝas mortinta lingvo pro la nura ŝanĝo de la nomo? Mi dirus, ke ne.
Tamen, iu povas diri, Latino disiĝis en multajn lingvojn, dum la greka lingvo restis unu, jen la diferenco. Sed tio estas nur historia hazardo, kiu ne ŝanĝas la karakteron de la lingvo. Efektive, iuj lingvistoj opinias, ke la cakonia dialekto de la greka estas tiom malsimila, ke ĝi estas propre aparta lingvo. Se estus tiel, ĉu oni dirus, ke la antikva greka (aŭ helena) mortis, kiam la cakonia disiĝis de ĝi? Mi dirus, ke ne.
Mi preferas diri, ke iu lingvo estas mortinta, se ĝi iam perdis sian lastan denaskan parolanton, sed ke la lingvo de malnovaj tekstoj estas nur – malnova. Kaj per tio mi ŝatus ankaŭ korekti min mem, ĉar en mia iama blogaĵo "La ravaj mortintoj" mi ankoraŭ ne bone distingis ĉi tiujn du aferojn. Mi tiam aludis al la fascina popularscienca libro I döda språks sällskap: En bok om väldigt gamla språk ('En la societo/kompanio de mortintaj lingvoj: Libro pri ege malnovaj lingvoj') de svedo Ola Wikander (2006), kiu verŝajne elektis la titolon sub la influo de la sukcesa usona filmo Dead poets society ('Societo pri mortintaj poetoj', 1989). En sia libro li skribas kaj pri lingvoj, kiuj vere perdis ĉiujn siajn parolantojn, kiel la sumera aŭ la etruska, kaj pri aliaj, kiuj plu vivas en siaj pli modernaj formoj, kiel la anglosaksa (kiu fariĝis la angla) aŭ la malnovpersa (kiu fine fariĝis la moderna persa lingvo). Wikander, malgraŭ siaj vastaj scioj, bedaŭrinde ne pensis pri tio, ke "lingvomorto" estas okazanta kultura katastrofo en la nuna mondo, kaj ke tial oni devas esti iom atentema pri tio, kiun lingvon oni nomu "mortinta" kaj kiun ne.
Sed kion diri pri Esperanto, kiu naskiĝis sen denaskaj parolantoj? Evidente oni ne povas nomi ĝin mortinta, sed oni certe ofte nomis ĝin "morta", en la senco senviva. Poste Esperanto ja ricevis ankaŭ denaskajn parolantojn, sed ili ne formis apartan parolkomunumon kaj tial ne vere ŝanĝas la karakteron de nia lingvo. Kiel ni povas pretendi, ke ni vive uzas tian senvivan lingvon kaj eĉ kreas en ĝi literaturon?
Certagrade oni povas kompari la Esperantajn verkistojn al la okcident-eŭropaj aŭtoroj, kiuj uzis Latinon – do la malnovan skriblingvon – dum la tuta Mezepoko kaj ankoraŭ dum la unuaj jarcentoj de la Moderna Epoko en siaj verkoj beletraj kaj sciencaj. La fakto, ke la latina skriblingvo iam baziĝis sur la parolata lingvo, ne rekte helpis tiujn verkistojn nov-latinajn. Ilia Latino ne iel mistere konservis en si la vivon de siaj iamaj parolantoj. Estas vere, ke ili havis grandan amason da tekstaj modeloj je sia dispono, dum la Esperantaj devis komenci surbaze de multe malpli da modeloj, plej unue nur la tekstoj de Zamenhof. Sed ambaŭ grupoj de verkistoj devis manovri en fremda regiono sen subteno de la lingvosento de denaska parolanto.
Sed eĉ pli interesa estas komparo kun Sanskrito, la prestiĝa malnova lingvo de la barata civilizo. La klasika formo de Sanskrito estis normigita de la fama gramatikisto Pāṇini kelkcent jarojn antaŭ nia erao, kaj poste oni uzis ĝin skribe dum jarcentoj kaj jarmiloj – ĝis nia propra tempo. Tio similas al la mezepoka uzo de Latino. Sed ekzistas unu grava diferenco. La latinaj aŭtoroj plej alte taksataj, la klasikaj aŭtoroj, vivis en la Roma Imperio kaj ankoraŭ havis rektan kontakton kun la parolata Latino. La plej abunda kaj aprezata sanskrita literaturo, male, naskiĝis dum la unua jarmilo de nia erao, kiam la Sanskrito de Pāṇini ne plu havis subtenon de la parolata lingvo. La fama verkisto Kālidāsa (vivis ĉirkaŭ la jaro 400 de nia erao) do lernis sian Sanskriton el gramatika verko kreita eble 700 jarojn pli frue!
La okcidentaj filologoj estis fascinitaj, kiam ili konatiĝis kun la riĉa sanskrita tradicio. La barata epopeo Mahabarato estas sepoble tiel longa kiel la helenaj Iliado kaj Odiseado kune. La filologojn ne ĝenis, ke la sanskrita literaturo estis skribita en lingvo artefarita – aŭ almenaŭ arte farita – dum Esperantan literaturon oni ofte taksis principe neebla. Kompreneble la verko de Pāṇini havis ankoraŭ ian rilaton kun la parolata lingvo, dum la Unua Libro de Zamenhof komencis tute novan tradicion. Sed la postaj verkistoj sanskritaj kaj Esperantaj devis konscie lerni respektive la normon de Pāṇini kaj tiun de Zamenhof – el ilia vidpunkto ne estis diferenco. Oni do devas esti atentema, kiam oni legas pri lingvoj "vivantaj" kaj "mortintaj": ofte tiuj vortoj prezentas ne objektivajn observojn sed subjektivajn pritaksojn.
Ei kommentteja:
Lähetä kommentti