La memoro de Moskopolo kaj la forlasita lernejo de Buf

La "(a)rumana domo" de Korĉo (Korçë), Albanio

Dum ĉi tiu jarcento, kiu verŝajne mortigos la plimulton de la lingvoj de la mondo, lingvistoj ne nur registras kaj dokumentas la diraĵojn de la lastaj parolantoj, sed ankaŭ partoprenas ties nostalgion pri la mondo por ĉiam perdita.

Pri tio mi pensis sidante en la hejmo de maljuna viro, loĝanto de Strugo (Makedonio), kiu rakontis pri la historio de sia familio kaj de aliaj balkaniaj valaĥoj. "Valaĥo" estas la historia nomo de ĉiuj parolantoj de la rumana lingvo, norde de Danubo, kaj de ĝiaj proksimaj parencoj, sude de Danubo, sed nuntempe oni uzas la nomon precipe sude de Danubo, en la Balkana duoninsulo. La plej granda lingvo de la balkaniaj valaĥoj nomiĝas la arumana. La lingvoj de la valaĥoj devenas de la latino de la iamaj romaj konkerantoj kaj koloniantoj. Kvankam mi kompreneble sciis pri ĉio ĉi, estis tamen travivaĵo sidi tie meze de Balkanio en urbo makedona-albana kaj propraorele aŭdi, ke ekzemple "viando, karno" estas en ilia lingvo carne [karne] kaj "supre" estas supra. Kiel esperantisto, mi havis pli da komuna heredaĵo kun mia valaĥa gastiganto ol li sciis.

La familio de mia gastiganto devenis de Moskopolo. Por la valaĥoj, tiu nomo havas preskaŭ la saman eĥon kiel Jerusalemo por la judoj. Moskopolo, la nuna Voskopojë en Albanio, estis la kultura ĉefurbo de la valaĥoj, sed en 1788 ĝi estis komplete detruita de la ribela otomana provincestro Ali Paŝao de Tepelenë. La valaĥoj vivis kiel diaspora malplimulto en ĉiuj balkaniaj landoj – aŭ kiel duonnomadaj ŝafistoj en montaraj vilaĝoj, aŭ kiel praktikantoj de intelektulaj profesioj en urboj. Neniam ili aspiris propran ŝtaton, sed ofte aktive partoprenis en la naciaj movadoj de diversaj balkaniaj landoj celantaj sendependiĝon disde la Otomana Imperio. Nuntempe en Balkanio oni jam tre malofte aŭdas ilian latinidan lingvon, sed estas facile trovi diversnaciajn homojn, kiuj scias, ke ili havas parte valaĥajn pragepatrojn.

La malplena lernejo de Buf, Greka Makedonio

Similan renkontiĝon kun la mondo por ĉiam perdita mi havis kelkajn tagojn poste en Norda Grekio, en la greka parto de la historia regiono Makedonio, kie mi aŭtis kun miaj du amikoj el Republiko Makedonio. Tute hazarde ni haltis en la malgranda vilaĝo Akrítas, kie troviĝas belaj malnovaj domoj, nun malplenaj kaj kadukaj. Antaŭ la konstruaĵo en la supra foto ni haltigis la aŭton kaj komencis foti. Laŭ la malplena vilaĝa strato al ni paŝis maljunulo tenaca kaj maldika, varme vestita malgraŭ la sufoka somera tago. Kiam li proksimiĝis, ni vidis, ke li aspektas tiom aĝa, ke la tempo certe lin forgesis – sed tamen forprenis ĉiujn liajn dentojn escepte de unu, kiu pendis kiel granda blanka lanterno meze de la supra dentokarno. Evidente li, se iu, sciis, kio estas la granda konstruaĵo, antaŭ kiu ni staras.

Ni demandis, ĉu li parolas la makedonan, ĉar en tiuj vilaĝoj multaj mezaĝaj kaj maljunaj homoj ankoraŭ parolas la lingvon de siaj slavaj prapatroj. Li unue neis, sed kiam ni komencis inter ni paroli makedone, li tamen aliĝis al la diskuto tiulingve kaj klarigis, ke ni staras antaŭ la iama lernejo de la vilaĝo, kiu pli frue estis urbeto kun la slava nomo Buf. Komence de la 20a jarcento multaj bufanoj migris al Usono, jam antaŭ ol Buf fariĝis parto de Grekio en 1913. Multaj slavoj certe elmigris post la fino de la Intercivitana Milito de Grekio. Lastatempe la nord-grekiaj vilaĝoj plie malpleniĝis pro transloĝiĝoj en la pli grandajn urbojn.

– Sed nun mi jam parolis tro multe, sufiĉas – diris la maljunulo kaj tuj decideme ekpaŝis plu. Poste ni vidis nur lian dorson, kiu malaperis en iun malnovan dometon. Nun mi jam ne certas, kion li vere rakontis al ni kaj kion ni poste trovis en la reto serĉante pri la historio de Buf. En Vikipedio troviĝas eĉ bildo pri la ĵuskonstruita nova "Bulgara Lernejo" de Buf (1910).

Efektive, la nuna Norda Grekio ne estis tre greka antaŭ la Balkaniaj militoj de 1912–1913. La kamparaj vilaĝoj estis grandparte slavlingvaj, kaj la plej grandaj gentoj en la urbo Tesaloniko estis la judoj (kiuj parolis la judhispanan lingvon, nomatan ankaŭ ladino) kaj la turkoj. La grekigo kaj deslavigo de la Greka Makedonio estis longa procezo – parte perforta, precipe post la Intercivitana Milito de Grekio (1944–1949), en kiu multaj slavoj batalis en la flanko de la komunistoj. Nuntempe la makedonoj kaj aliaj slavoj en Norda Grekio parolas sian gepatran lingvon pli sentime ol antaŭ kelkaj jardekoj, sed mankas junaj parolantoj kiuj certigus ĝian pluvivon.

La malplena lernejo kaj la kadukaj domoj de Buf fariĝis por mi kvazaŭ simbolo de tiu slava loĝantaro, sur kies dialekto Cirilo kaj Metodio siatempe bazis la literaturan lingvon kreitan por duona Eŭropo sed kiu poste po-iome grekiĝis. Kompreneble, ankaŭ la greka estas grava kultura lingvo kun valorega plurjarmila tradicio; sed lingvistoj ĉiam preferas variecon al unuformeco!

Malplenaj domoj en Buf

Ĉi tiu estis mia lasta blogaĵo antaŭ la aŭgusta vojaĝo al Hokajdo, kie la ajnua estas jam pli-malpli morta, kaj Saĥaleno, kie ankoraŭ 50 ĝis 100 maljunulinoj parolas la nivĥan (giljakan). Ambaŭ lingvoj estas vere unikaj, senparencaj, veraj gemoj por lingvisto – sed ili iom post iom sinkas en la obtuzan krepuskon de la historio. Mi promesas verki plurajn blogaĵojn pri tiu ekspedicio, sed verŝajne mi povos ilin aperigi nur post mia reveno. Ĝis tiam!