Prepariĝo por Fora Oriento

Mi konsentas, ke nomi Orientan Azion "Fora Oriento" estas malmoderna eŭropcentra kutimo, kiun oni prefere evitu. Sed nun, kiam ni ankoraŭ nur preparas nin por lingvistika ekspedicio al la du insuloj Hokajdo kaj Saĥaleno en nord-okcidenta Pacifiko, ili ŝajnas al mi ege foraj kaj ekzotaj. La horzona diferenco inter Helsinko kaj Saĥaleno estas ok horoj.

Ni estas kvar instruistoj-lingvistoj kaj dek du studentoj el Universitato de Helsinko, kaj ni ekvojaĝos al la Oriento la duan de aŭgusto kaj revenos la 25an. La studentoj estas elektitaj tiel, ke ĉiu el ili scias almenaŭ unu el la lingvoj rusa, japana, ĉina kaj korea. Nia celo tamen estos esplori ne tiom la majoritatajn lingvojn de la insuloj (la japanan en Hokajdo, la rusan en Saĥaleno), kiom la minoritatajn lingvojn – precipe en Saĥaleno, ĉar la ĉefa minoritata lingvo de Hokajdo, la ajnua, estas jam relative bone esplorita kaj krome nun preskaŭ komplete malaperinta.

La gvidanto de la eskpedicio estas Katja, kiu bonege konas Saĥalenon kaj estas unu el la tre malmultaj specialistoj pri la nivĥa (alinome giljaka) lingvo parolata tie. Kungvidas Juha, profesoro pri orient-aziaj studoj, kiu dum sia longa kariero esploris nekredeble grandan sortimenton de lingvoj ekde la Arkta Oceano ĝis Ĉinio kaj bone konas, interalie, la tunguzajn lingvojn, unu el kiuj, la ujlta (oroka), estas parolata en Saĥaleno. Kompreneble li konas ankaŭ la ajnuan, parolas japane k.a.

Janne, specialisto pri la finn-ugraj lingvoj, partoprenas pro sia longa sperto en terena laboro en diversaj partoj de Rusio. Fine, mi estas formale la kvara instruisto en la grupo, sed pli multe partoprenos por lerni mem: en la somero de 2015 mi intencas gvidi similan ekspedicion al Centra Balkanio, kaj mi deziras bone lerni terenajn metodojn antaŭ tio. Mi estos utila ĉefe ĉar mi scias la rusan, kvankam mi praktike neniam vizitis la landon. (Tio signifas, ke mi ŝanĝis trajnon en Moskvo en 1977, survoje de Sofio al Helsinko, kaj unu afabla esperantisto iom montris al mi la urbon dum kelkaj horoj.)

Hodiaŭ finiĝis dusemajna intensa kurso de la nivĥa, lerte gvidita de Katja. Mi diligente partoprenis kaj ankaŭ faris preskaŭ ĉiujn hejmtaskojn. Mi konfesas, ke tio estis kvazaŭ elprovo, kiun mi elektis por mi mem: ĉu mia cerbo ankoraŭ funkcias kiel tiu de gejunuloj? Kompreneble, komence estis malfacile: ĉar la nivĥa parencas kun neniu konata lingvo, ĝiaj vortoj similas al nenio, kaj memori ilin fariĝis pli facile nur iom post iom. Krome, ni lernis samtempe la du ĉefajn dialektojn, la amuran kaj la orient-saĥalenan, kio povis plie konfuzi. Sed la strukturo de la nivĥa estas tiel fascina, ke por lingvisto la kurso estis festeno kun frandaĵoj!

La elparolo de la nivĥa ne ŝajnas tre malfacila, sed troviĝas en ĝi tamen iuj malsimplaj konsonant-kombinoj, ankaŭ en kelkaj oftaj vortoj: en la orient-saĥalena dialekto, 'viro' estas ñiɣvŋ, plurale ñiɣvŋgun, kaj 'infano' estas eɣlŋ. Krom la "normalaj" velaraj konsonantoj, kiel ekzemple k kaj x (prononcata ĥ), troviĝas ankoraŭ serio de pli malantaŭaj konsonantoj, prononcataj ĉe la uvulo (tie, kie la francoj ofte faras sian r); ekzemple 'hundo' estas qanŋ, kie q estas kvazaŭ k prononcata pli malantaŭe en la buŝo.

Kiel vi povas diveni, la numeraloj similas al nenio. Krome, la bazajn numeralojn (ñakř, mekř, ţakř… '1, 2, 3') oni povas uzi por kalkuli preskaŭ nenion, ĉar la precizaj formoj dependas de tio, kion oni kalkulas: homojn oni kalkulas ñenŋ, menŋ, ţakr..., multajn bestojn ñan, man, ţakr..., sed ekzistas ankaŭ specialaj numeraloj por kalkuli boatojn, aliaj por kalkuli sledojn, aliaj por kalkuli bastonojn por sekigi fiŝojn ktp. Entute la nivĥa havas 33 tiajn klasojn – aŭ havis, ĉar kiam la parolantaro rapide malgrandiĝis kaj la lingvo ne plu estas uzata de la junaj generacioj, multaj klasoj registritaj antaŭ la dua mondmilito estas nuntempe jam forgesitaj.

La nivĥa estas sinteza lingvo: la priskriboj de la substantivo estas kvazaŭ gluitaj al tiu por formi unusolan vorton, kaj la objekto de la verbo estas gluita al la antaŭo de la verbo. Anstataŭ diri mi legas grandan libron, oni diras proksimume mi grandanta-libro-legas. Mi skribis grandanta, ne granda, ĉar en la nivĥa tute mankas adjektivoj. Kion ni esprimas per la adjektivo granda, la nivĥoj esprimas per la verbo grandi (kio kompreneble ne estas tre ŝoka por nuntempa parolanto de Esperanto). Kaj ĉar granda mankas, oni devas fari el la verbo participon (kvazaŭ grandanta) por antaŭmeti ĝin al substantivo.

Kiam oni tiel kungluas vortojn, okazas konsonantaj ŝanĝiĝoj en la komenco de la ĉefa vorto (substantivo aŭ verbo). Ekzemple, ñi estas 'mi' kaj taf estas 'domo',  sed 'mia domo' estas ñi-raf, do "mi-domo", sed kun la ŝanĝo de t al r.

Nu, post dusemajna kurso oni kompreneble ankoraŭ ne parolas novan lingvon. Mi ne atendas, ke en Saĥaleno mi uzos, aŭ eĉ nur komprenos, tiajn frazojn kiel la amurdialekta if ñi ţ‘o-ŋəŋḑ-rārḑ 'ŝi/li rigardis, kiel mi kaptas fiŝojn' (laŭvorte "ŝi/li mi fiŝo-serĉas-rigardas") aŭ la orientsaĥalena ñi ţ‘i qlaid-mǝd-lazŋud 'mi lacas aŭskulti, kiel vi parolas' (laŭvorte "mi vi parolas-aŭskultas-lacas"). Sed almenaŭ mi scias la gravegan substantivon ţ‘o 'fiŝo' el la unua frazo; ĝi estas prononcata proksimume ĉjho. Ni lernis diri 'mi ne manĝas fiŝon', sed interkonsentis, ke tiun frazon ni ne povos uzi.

Surloke povos atendi ankaŭ surprizoj rilate la praktikan manieron uzi la lingvon (pragmatikon, kiel ni lingvistoj diras). Katja instruis al ni, kiel diri "ĝis la revido" (aŭ, laŭvorte, "bone vivu"), sed kiam ni demandis pri "saluton" – kion oni diras alvenante al iu – Katja nur klarigis, ke "ili nenion diras": tia saluto mankas.

Sed kiel vi vidas, por lingvisto la aventuro komenciĝas jam longe antaŭ ol ni atingos tiujn forajn insulojn! Kiam mi ekkomprenis, ke por traduki la vorton boror 'preninte' en iu teksto, oni devas serĉi en la vortaro ĉe la kapvorto evḑ 'prenas' (jes, tio estas regula fleksia rilato en la nivĥa), mi fariĝis tiel fiera, ke mi kvazaŭ kreskis kvin centimetrojn!