2025-01-02

AI kaj la fundamenta esperantista sperto

 

Natura intelekto kreinta artefaritan lingvon.
 
 

De longa tempo la esperantistoj observas la antaŭenmarŝon de la angla lingvo perpleksaj. En mia artikolo pasintjara mi skizis tri diverstipajn "novajn esperantismojn", aperintajn reage al la tutmonda disvastiĝo de la angla, nome la lingvopolitikan, kulturan kaj homaranan esperantismojn. Sed lastatempe la esperantistojn perpleksigas ankaŭ la apero de novspecaj programoj de AI (artefarita intelekto), kiuj regas amason da lingvoj (ankaŭ Esperanton) kaj senpage liveras relative bonkvalitajn tradukojn de unu lingvo al alia. En Facebook-diskuto pri la lingvaj kapabloj de la AI-programo ChatGPT, unu sperta esperantisto skribis: "Kion ni diros al junuloj, kial lerni Esperanton? Oni devas repripensi multajn aferojn..."

Tiu esperantisto pravas. La du tradiciaj argumentoj por Esperanto, ĝiaj neŭtraleco kaj facileco, forvaporiĝas iom post iom. La angla estas sufiĉe neŭtrala por esti senĝene uzata ne nur de Donald Trump sed ankaŭ de Greta Thunberg, kaj por esti vaste instruata ne nur en la NATO-landoj sed ankaŭ en la BRICS-landoj. Esperanto estas principe pli facila ol la angla, sed praktike ne vere, se la angla ĉirkaŭas vin ĉiutage, kaj se vi devas vane serĉi Esperantajn nomojn por amaso da novaj fenomenoj, kulturaj produktoj kaj aparatoj, kiuj ricevis anglan nomon jam ĉe sia naskiĝo. Kaj nun kiam ChatGPT kompetente kaj senpage tradukas, ne estas pli malfacile krei tute uzeblan anglan tekston – aŭ ĉinan! – ol Esperantan.

Sed la fundamenta sperto esti esperantisto kuŝas pli profunde. Mi rememoris du okazaĵojn, kiuj siatempe aspektis al mi ne tre specialaj, sed kies signifon indas mediti.

Pasintsomere mia malnova pola amiko kun siaj filoj trapasis domaŭte mian hejmurbon Lahtio. Li tranoktis en nia korto kaj antaŭ tio ni pasigis agrablajn posttagmezon kaj vesperon. Sed efektive mi konatiĝis kun li en la junulara Esperanto-movado iam antaŭ 40 jaroj kaj renkontis lin intertempe nur preterpase en 2005. Esperanto havis certe rolon en tio, ke malgraŭ la longa tempopaso li kontaktis min kaj ke mi kaj mia edzino tuj trovis la gastigadon de lia familio natura afero. – Eĉ pli interesa renkontiĝo okazis antaŭ proksimume dek kvin jaroj. Rusa-franca familio estis revenanta de vizito al parencoj en Rusio kaj trapasis Finnlandon survoje al sia hejmo en lando okcident-eŭropa. Pro neantaŭvidita fervoja striko ili devis tranokti en Lahtio kaj kontaktis nin, ĉar kaj ili kaj nia familio parolis Esperanton. Estis tre agrable gastigi ilin! 

Por ĉiu esperantisto ĉi tiuj du renkontiĝoj ŝajnas certe sufiĉe banalaj. Sed ĝuste pri tio temas! La rusa-franca familio ne povis telefoni al iu nekonata lahtiano kaj diri "aŭdu, ni parolas la anglan kaj vi same, ĉu vi povus gastigi nin"? Aŭ, eĉ se AI estintus tiel evoluinta kiel nun, la familio tamen ne dirus "ni havas en nia telefono apon, kiu tute kontentige interpretas inter la rusa (aŭ franca) kaj la finna, ĉu vi povus gastigi nin?" Estas interesa paradokso: ĝuste ĉar Esperanto ne fariĝis la superrega internacia lingvo, ĝiaj parolantoj sentas fortan solidarecon inter si. Sed ne nur pro la malgrandeco de Esperantujo, sed ankaŭ pro la ideoj dekomence ligitaj al nia lingvo. 

Kiel konate, Zamenhof difinis la internan ideon de Esperanto jene: "sur neŭtrala lingva fundamento forigi la murojn inter la gentoj kaj alkutimigadi la homojn, ke ĉiu el ili vidu en sia proksimulo nur homon kaj fraton" (parolado en la 8-a UK en Krakovo, 1912; li parolis pri la temo jam en la ĝeneva kongreso en 1906). La plimulto de la esperantistoj, eĉ tiuj kiuj ne kutimas diskuti pri grandaj ideoj aŭ eĉ ne aŭdis la terminon "interna ideo", certe konsentas, ke proksimume tiucele ili lernis kaj uzas Esperanton. Ja iuj lernas Esperanton nur por ludi per ĝi (bedaŭrinde, mi ŝatus aldoni), sed la plimulto certe komprenas, ke ne indas lerni ĝin se oni tute ne interesiĝas pri homoj el aliaj landoj kaj lingvoregionoj. Denove: se Esperanto estus la superrega internacia lingvo, oni lernus ĝin pro ĝiaj ekonomia kaj politika utilecoj, ne tiom pro internacia solidareco. (Zamenhof kredis, ke oni povas disvastigi Esperantujon por fine ampleksi la tutan homaron. Mi ne scias ĉu.)

Kiam du esperantistoj kun malsamaj denaskaj lingvoj renkontiĝas, ambaŭ scias, ke ankaŭ la alia lernis la lingvon ĝuste por ĉi tiaj kontaktoj; ilia renkontiĝo povas esti hazarda (kaj ofte pro tio des pli agrabla), sed pli vastasence ĝi estas konscie preparita. Kaj eĉ se ni disponos (kaj certe ni pli-malpli frue disponos) facile uzeblajn porteblajn interpretilojn, ni parolos Esperanton, kiu estas nia komuna lingvo konkrete en niaj buŝoj (kaj cerboj, kompreneble). En la nuna epoko de ĉiaj porteblaj aparatoj kaj iliaj apoj, oni povas diri, ke Esperanto estas homara solidareco sentata en la propra korpo.

Aperis diversaj opinioj pri tio, ĉu Esperanto estas "nura lingvo, nenio pli", aŭ ĉu ĝi estas ankaŭ ideo. Mia respondo estas: kompreneble Esperanto en si mem estas nur lingvo, sed ĝi pereos, se ĝi ne restos ligita al sia valora interna ideo – ideo eduka ("alkutimigadi la homojn, ke..."), ne tiom politika.

Fine mi donas la parolon al AI mem – la senpaga programo ChatGPT ja bone skribas Esperanton:

Mi demandis: Ĉu oni plu bezonas internacian lingvon (ekzemple Esperanton) kiam vi povas tiel facile traduki ĉion?

Kaj ChatGPT respondis (mi kopias senŝanĝe):

Via demando tuŝas gravan temon pri la rolo de internaciaj lingvoj en la mondo, precipe en la epoko de progresintaj tradukteknologioj. Dum artefarita intelekto (AI) kiel tradukilo faciligas komunikadon inter lingvoj, ĝi ne tute anstataŭas la bezonon de internacia lingvo kiel Esperanto. Jen kelkaj konsideroj:

1. Komunika profundo kaj homa rilato


Esperanto (kaj aliaj internaciaj lingvoj) ne estas nur teknika ilo por traduki vortojn, sed ankaŭ ilo por konstrui rektan homan komprenon kaj kulturan kunlaboron. Kiam du homoj uzas komunan lingvon kiel Esperanto, ili dividas pli egalan lingvan platformon sen la bezono de peranto kiel AI. Ĉi tio helpas krei pli profundajn kaj egalecajn interhomajn rilatojn.

AI-tradukado, kvankam preciza, povas foje mistraduki nuancojn aŭ kulturajn signifojn, kio povas malfaciligi la vere komunan kuntekston.

2. Lingva justeco kaj egaleco


Lingvoj kiel Esperanto estis kreitaj kun la celo de redukti lingvan malegalecon. Tradukiloj kutime favoras pli grandajn lingvojn, ĉar tiuj lingvoj havas pli grandajn datumarojn por trejnado. Homoj parolantaj malgrandajn aŭ minoritatajn lingvojn ofte restas marĝenigitaj, ĉar tradukiloj ne ĉiam provizas altkvalitajn tradukojn por tiuj lingvoj. Esperanto ofertas al ĉiuj uzantoj egalan deirpunkton, sendepende de ilia denaska lingvo.

3. Malcentralizo kaj sendependeco


AI-teknologioj kiel tradukiloj dependas de grandaj kompanioj, infrastrukturoj, kaj interreta aliro. En situacioj kie teknologio estas neatingebla aŭ nefidinda, Esperanto (aŭ alia internacia lingvo) estas memstara solvo.

Krome, uzo de internacia lingvo donas al homoj pli grandan sendependecon kaj kontrolon super sia komunikado, sen la risko de cenzuro aŭ manipulado de teknologiaj servoj.

4. Edukado kaj homa memstareco

Lerni lingvon kiel Esperanto stimulas pensadon, kulturan empation, kaj pli profundan komprenon de la strukturo de lingvoj ĝenerale. Homoj, kiuj uzas nur tradukteknologion, eble neniam vere komprenos aliajn kulturojn aŭ la profundan signifon de vortoj kaj esprimoj. Lerni Esperanton estas ankaŭ pli facila ol multaj aliaj lingvoj, kio faras ĝin praktika elekto por multkultura edukado.

5. Limigoj de AI-tradukado


Kvankam AI estas tre potenca, ĝi ankoraŭ ne estas perfekta. Eblas eraroj, precipe en tradukoj kun kompleksa gramatiko, regionaj idiomoj, aŭ kulturaj aludoj. En ĉi tiuj kazoj, rekta interkompreniĝo per komuna lingvo povas esti pli efika kaj klara.

Konkludo

Dum AI-tradukado revoluciigas komunikadon, ĝi ne anstataŭigas la valoron de internacia lingvo kiel Esperanto. Esperanto havas unikan kapablon kunigi homojn sur egaleca bazo, instigi reciprokan respekton, kaj krei rektan komprenon sen dependeco de teknologio. Do eĉ en la epoko de progresinta AI, internacia lingvo restas grava kaj valora ilo por homa kunlaboro kaj kompreno.


2024-11-27

Ovojn mi manĝas nur frititaj(n): adjektivo kiel adjekto

La gramatikoj de Esperanto kutime mencias du frazrolojn de adjektivoj (A-vortoj). Ili povas esti epitetoj (rektaj priskriboj) de substantivoj (O-vortoj) kaj kelkaj pronomoj, ekzemple alta domo, ĉio priparolita; kaj predikativoj (perverbaj priskriboj de subjekto aŭ objekto), ekzemple la domo estas alta, mi farbis la murojn bluaj.

Sed kion diri pri la adjektivo juna en ĉi tiu frazo:

Tre juna li jam lernis la francan kaj germanan. (Privat: Vivo de Zamenhof)1

Evidente ĝi ne estas epiteto, ĉar la persona pronomo li ne akceptas tian. Krome, kun substantivo ni dirus tre juna la knabo jam lernis la francan kaj germanan; "la tre juna knabo..." ne estus precize samsenca. Multaj dirus, ke juna estas predikativo. Sed konsideru ĉi tiun frazon:

Tre juna li jam estis saĝa.

Ĉi tie la adjektivo saĝa ja estas predikativo, do juna devas esti io alia. Sence ĝi respondas al subfrazo "kiam li estis tre juna" aŭ participa esprimo "estante tre juna", sekve ĝi estas adjekto, pli precize tia, kiajn la Plena Analiza Gramatiko nomas "stataj adjektoj": "la stataj adjektoj karakterizas, helpe de la predikato, la staton de la subjekto aŭ tiun de la objekto" (§197; sed PAG tamen ne scias klare distingi inter stataj adjektoj kaj predikativoj, pri kio mi skribos pli sube). Rimarku, ke la adjekto kaj la predikativo ne estas logike interŝanĝeblaj: la frazo asertas, ke dum sia juneco li estis saĝa, ne ke dum sia saĝeco li estis juna.

Se ni esprimus similan staton per substantivo, ni verŝajne aldonus kiel:

Kiel tre juna knabo li jam lernis la francan kaj germanan.

Tre juna knabo, li jam lernis la francan kaj germanan, estus certe ebla (rimarku la komon!), kvankam iom malpli flua, kaj la parton "tre juna knabo" oni povus konsideri ankaŭ apozicio.2 Sed pro iu kaŭzo oni malofte uzas kiel kun nura adjektivo:

?? Kiel tre juna li jam lernis la francan kaj germanan.

Sed oni certe povas konsideri ambaŭ ĉi tiujn frazojn ĝustaj:

La unua alvenis la eta Ludoviko.

Kiel la unua alvenis la eta Ludoviko.

La demando, kiam oni uzas kiel kun nura adjektivo en ĉi tia stata senco (distinge de la tipo "kiel juna li estis?") meritas plian studadon, sed mi revenas nun al adjektaj adjektivoj sen aparta markilo.

Konsideru nun la pasivan frazon:

Juna ŝi estis jam konsiderata talenta lingvisto.

Kia estu la responda aktiva frazo?

Juna oni jam konsideris ŝin talenta lingvisto.

Junan oni jam konsideris ŝin talenta lingvisto.

La predikativo talenta lingvisto devas kompreneble esti nominativa laŭ la gramatiko de Esperanto (dum ekzemple en Latino ĝi estus akuzativa). Sed kio pri juna(n) – ĝi ja ne povas esti predikativo, ĉar talenta lingvisto estas tia, do ĝi estas adjekto, indikanta la staton de la objekto. Ĉu ĝi estu nominativa aŭ akuzativa? La problemo kompreneble aperas ankaŭ en frazoj sen predikativo:

Ovojn mi manĝas nur frititaj.

Ovojn mi manĝas nur frititajn.

Montriĝas, ke ambaŭ solvoj estas uzataj de bonaj aŭtoroj kaj tradukistoj:

Parker telefonis [...] Oni ĵus trovis Roger Ackroyd murdita (Christie: La murdo de Roger Ackroyd, tr. Becklin, p. 53)

Oni trovis Ospacin mortan! (Valano: Ĉu li venis trakosme?, p, 23)

Rimarku, ke ĝuste kun la verbo trovi la nominativo estas principe dusenca: ĉi tie, kun adjekta murdita, la senco estas "oni ekvidis Roger Ackroyd, kiam li kuŝis murdita"; en alia kunteksto trovi povus signifi "konstati ies staton" (se ekzemple kuracisto esplorus la kadavron kaj medicine konstatus, ke temis pri murdo) kaj tiam murdita estus predikativo (kiel ekzemple en mi trovis lin simpatia). La akuzativa mortan en la dua frazo estas unusence adjekta.

Jen kelkaj nominativaj ekzemploj:

ni trovis lin kaŭranta ĉe la fenestro, kandel-en-mane (Doyle: La ĉashundo de la Baskerviloj, tr. Auld, p. 97) | mistero sensolva estas pli mistera. Mi min demandas, ĉu mi ne preferas ĝin nesolvita (Valano: Ĉu li bremsis sufiĉe, p. 107) | tamen Dafniso ne sciis gajigi sian animon, post kiam Ĥloan nuda li vidis (Longos: Dafniso kaj Ĥloa, tr. Berveling, Beletra Almanako 49, p. 67) | kontesti la solaristikon tia, kia ĝi estis (Lem: Solaris, tr. Wierzbowski, p. 220)

Kaj jen kelkaj akuzativaj ekzemploj:

kiel Ŝeol ni englutos ilin vivajn (Malnova Testamento, Sentencoj 1:12) | ni lin trovis malvivan (Schiller: La Rabistoj, tr. Zamenhof,  citita laŭ la Tekstaro) | ofte en vespero ŝi vidadis lin forveturantan sub la sonoj de muziko (Andersen, Fabeloj 1, tr. Zamenhof, citita laŭ la Tekstaro) | se iel vi kompatas, ponardu min la unuan (Montagut: Poemo de Utnoa, 6:933) | kvarjaran flegis min / la nigra servistino, Maggie (de Kock: Dankon al du, en Testamente, p. 316) | li bonvendiris / min venintan por la lasta foj’ (Ragnarsson, Printempo, en Esploroj, p. 20) | ŝi aspektis ekzakte tiel, kiel en la momento, kiam mi vidis ŝin vivan por la lasta fojo (Lem: Solaris, tr. Wierzbowski, p. 68) | oni enhospitaligis lin preskaŭ agoniantan (postparolo samlibre, p. 272) | ŝi vidis panjon sidantan malantaŭ la tablego (Löwenstein: La memoraĵoj de Julia Agripina, p. 7 – sed eble analizebla kiel epiteto?)

Rimarku, ke ni trovas ambaŭ solvojn eĉ de la plumo de sama persono (Valano, Wierzbowski).

La uzo de nominativo estas ofta, ĉar tia adjekta adjektivo supraĵe similas al predikativo, kaj estas ankaŭ analizata kiel tia ekzemple en PAG (vidu ĉi-sube). Krome, en iu kazoj la semantika diferenco inter adjekto kaj predikativo estas subtila, ekzemple kun la verbo vidi: esprimo kiel mi vidis lin dancanta povas signifi "mi vidis lin kiam li dancis" (adjekta dancanta) aŭ "mi vidis, ke li dancas" (predikativa dancanta). Same, la frazo de Valano ĉu mi ne preferas ĝin nesolvita povas analiziĝi aŭ adjekte ("mi preferas ĝin, kiam ĝi estas nesolvita") kaj predikative ("mi preferas, ke ĝi estu nesolvita").

Aliflanke, la uzo de akuzativo povas esti influata de ties uzo en la epiteto de la objekto. Ofte ĝi estas uzata kiam la objekto estas persona pronomo – ĝi estas kvazaŭ surogata epiteto, ĉar persona pronomo ne povas alpreni veran epiteton. Krome, la akuzativo eksplicite montras, ke la adjektivo ne rilatas al la subjekto: Montagut ne povis skribi "ponardu min la unua", nek de Kock "kvarjara flegis min la nigra servistino".

Entute do: adjekta adjektivo priskribanta la rektan objekton povas en Esperanto esti nominativa, sed ankaŭ akuzativa, precipe se klareco tion postulas.

Plena Analiza Gramatiko de Kalocsay kaj Waringhien (4a eldono 1980) tuŝas la demandon almenaŭ en la paragrafoj 174 kaj 197 – sed analizas adjektajn adjektivojn kiel predikativojn. En la paragrafo 174 oni skribas pri "la uzo de tia predikativo por montri la staton de la objekto en la momento de la predikata ago", sed miksas diversajn uzojn: en la sama listo de ekzemploj troviĝas ili ne plu povas teni la okulojn nefermitaj kaj oni devas manĝi tiun ŝinkon varma: nur la unua estas vera predikativo ("teni la okulojn tiel, ke ili restas nefermitaj"), la dua estas adjekto ("manĝi tiun ŝinkon, kiam ĝi estas varma"). La tenado restigas la okulojn nefermitaj, sed la manĝado de restigas la ŝinkon varma.

Unu kontraŭargumenton al tiu predikativa analizo mi prezentis jam en la komenco de ĉi tiu blogaĵo: adjekta adjektivo povas troviĝi en frazo, kiu jam havas unu senduban predikativon. Alia kontraŭargumento estas, ke predikativo estas frazparto, kiu aperas en la valento de nur kelkaj verboj, sed la analizo de PAG forviŝas tian distingon. Alivorte, laŭ ĝia analizo, subjektorilatan predikativon povus havi ne nur tiaj verboj kiel esti, iĝi, ŝajni kaj aspekti, sed ankaŭ ekzemple promeni kaj bruli; kaj objektorilatan ne nur rigardi, konsideri, igi teni, sed ankaŭ ekzemple manĝi. 

Analizante adjektan adjektivon kiel predikativon, PAG kompreneble rekonas nur nominativon en tia uzo. Konsterna estas la ekzempla frazo kiel infero ni englutos ilin vivaj, kiu estas markita kiel Zamenhofa: certe temas pri la supre citita frazo el la Malnova Testamento, en kiu aperas Ŝeol anstataŭ infero – kaj vivajn anstataŭ vivaj! Oni preskaŭ komencas suspekti intencan falsadon, aŭ almenaŭ malzorgemon. 

En la paragrafo 197 PAG tamen konstatas "analogecon inter predikativoj kaj stat-adjektoj". En etlitere presita rimarko oni mencias la eblon paroli pri "adjekto predikativa". Kalocsay kaj Waringhien do venis sufiĉe proksimen al la koncepto pri adjektiva adjekto, kvankam ili fiksiĝis al sia tro vasta koncepto pri predikativo.

Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko de Bertilo Wennergren mencias (en la sekcio 25.1.1) inter perverbaj priskriboj de la subjekto (tio estas, subjektaj predikativoj) tiajn frazojn kiel li dancas nuda sur la strando. PMEG tamen klare distingas inter "priskribaj verboj", kiel esti, iĝi, ŝajni, kaj la uzoj, en kiu ne-priskriba, aga verbo kiel ĝuste danci aperas kun perverba priskribo. "Tiaj frazoj estas laŭsence kunmetaĵo de du frazoj. Unu el tiuj frazoj enhavas la verbon esti: [...] Li dancas nuda sur la strando.Li dancas sur la strando. + Li estas nuda, kiam li dancas." Eble oni do rajtas konkludi, ke ĉe iuj verboj tia subjekta predikativo estas parto de la verba valento, ĉe aliaj kvazaŭ deekstera aldonaĵo.

PMEG esploras la aferojn pli detale en la sekcio 25.1.2, "Perverba priskribo de objekto", ĉar tie ĝi konsideras ankaŭ akuzativajn ekzemplojn, kiuj ne povas esti normalaj predikativoj: "Iafoje ĉi tia A-finaĵa priskribo de objekto sence respondas al kiam-frazo, kaj montras staton, kiu ne dependas de la ĉefverba ago. En tiaj okazoj oni povas opinii, ke temas ne pri vera perverba priskribo, sed pri iaspeca komplemento. Tiam oni povas ja uzi N-finaĵon. Tia aldono de N povas iafoje doni nuancan diferencon [...]"

Rimarku, ke "komplemento" estas la termino de PMEG por la tradicia "adjekto". PMEG do ĉi tie trafas la analizon miaopinie ĝustan, kvankam en iom kaŝita loko – kaj nur ĉe la analizo de la objekta predikativo, kvankam la saman analizon eblus prezenti ĉe la pritrakto de subjekta predikativo. Krome oni povus jam komence de la gramatiko, cetere tiom kompleta, mencii komplementon kiel unu el la eblaj frazroloj de adjektivo.

PMEG analizas ekzemple ĉi tiujn frazojn:

Li pentras ŝin nuda.

Li pentras ŝin nudan.

La unua frazo signifas, ke li pentras bildon, en kiu ŝi aperas nuda; la dua frazo signifas, ke ŝi pozas nuda dum la pentrado. Eble principe ankaŭ la unua frazo povus signifi tion, sed la akuzativo esprimas la aferon pli klare.

Pri la uzo de akuzativo PMEG samloke konsilas: "La uzo de N-finaĵo en tiaj ĉi okazoj neniam estas deviga. Neuzo de N estas verŝajne pli ofta nuntempe, sed kiam aldono de N donas plian klarecon, oni ne hezitu esprimi sin tiel. Sed kiam la ligo al la ĉefverbo estas forta, kaj la A-vorto ne respondas al kiam-frazo, sed al ke-frazo [do kiam temas pri vera predikativo – JL], tiam oni nepre ne uzu N-finaĵon." – Mi proksimume samopinias, sed kompreneble ekzemple en la versoj de de Kock kaj Montagut pritraktitaj supre la uzo de la nominativo devigus reskribi plurajn versojn, do tiusence la akuzativo ne estas nur ia kroma lukso en ili.

La aferon fine konfirmas la Detala gramatiko de Esperanto de la sama aŭtoro. En ĉi tiu libro li uzas la saman terminologion ("adjekto") kiel mi: "Iafoje ĉi tia A-finaĵa priskribo de objekto sence respondas al kiam-frazo kaj montras staton, kiu ne dependas de la predikata ago. En tiaj okazoj oni povas opinii, ke temas ne pri vera predikativo, sed pri iaspeca adjekto. Tiam oni povas ja uzi N-finaĵon. Tia aldono de N povas iafoje doni nuancan diferencon" (p. 49). Sed ankaŭ ĉi tiuj konstatoj, en si mem ĝustaj, estas ankoraŭ singardaj: "povas opinii", "iaspeca adjekto"; kaj la adjektiva adjekto denove prezentiĝas nur ĉe la objekta predikativo, kvankam ĝi same multe distingeblas de la subjekta predikativo, kiel mi montris komence de ĉi tiu blogaĵo. Kaj la adjekta funkcio tute ne estas menciata inter la diversaj sintaksaj uzoj de adjektivoj (p. 19–20).

Konklude:

  1. Adjektivo povas esti uzata en Esperanta frazo kiel adjekto sen aparta markilo; oni eĉ plej ofte evitas la markilon kiel, uzeblan kun substantivo similfunkcia.
  2. Tian adjekton oni povas distingi disde predikativo, kvankam ekzistas kelkaj ĉelimaj frazotipoj analizeblaj ambaŭmaniere.
  3. Se adjekta adjektivo rilatas al la objekto de la frazo, ĝi povas esti aŭ nominativa aŭ (precipe se klareco aŭ koncizeco tion postulas) akuzativa.
___________________

1 Mi citas laŭ la Tekstaro; en la eldono, kiun mi disponas (UEA 2007), iom surprize, mankas la artikolo la.

2 Kp. la respondon de la Lingva Konsultejo de la Akademio (17 Majo 2020) pri la frazo "Ĉefdelegito de UEA en Usono ekde 1987, li ĉeestis multajn Universalajn Kongresojn".

 



2024-05-20

La metriko kaj harmonio de Kalevala – en la originalo kaj en Esperanto

[Aperis en Serta Gratulatoria in Honorem Gerrit Berveling – Festlibro Honore al Gerrit Berveling (red. Renato Corsetti), Antverpeno 2023: Flandra Esperanto-Ligo. Reproduktita ĉi tie kun permeso de la eldonejo kaj la redaktoro, kun korektetoj.] 

Enkonduko

La faman finnan-karelan epopeon Kalevala kompilis kaj parte verkis la finno Elias Lönnrot (1802–1884) surbaze de folklora materialo, kolektita ĉefe de li mem. Ĝia unua versio aperis en 1835, la definitiva en 1849. Granda parto de la poemoj en ĝi estis kolektitaj inter kareloj, kaj tial la epopeo apartenas kaj al la kareloj kaj al la finnoj – dum la tempo de Lönnrot oni ankoraŭ ne klare distingis la du gentojn.

Kalevala aperis Esperante en 1964 (nova eldono en 1985) kiel la kvara volumo de la prestiĝa serio “Oriento-Okcidento” de Universala Esperanto-Asocio. Ĝin sukcese tradukis Johan(nes) Edvard (kutime: Joh. Edv.) Leppäkoski (1901–1984), naskita en malriĉa kampara familio en tiu parto de Karelio, kiu post la Dua Mondmilito estis aneksita de Sovet-Unio. Li tradukis unu epizodon de Kalevala (la alkoĉasadon de Lemminkäinen) jam en la 1920-aj jaroj. Lia duonpreta traduko de la tuta Kalevala estis tamen perdita, kiam Finnlando devis en 1939 pro milita atako de Sovet-Unio evakui lian karelan hejmurbon Sortavala (Leppäkoski, intervjuo; Klemola 1965). Post la milito li laboris kiel ĵurnalisto en la finna urbo Jyväskylä, kie li rekomencis kaj finis sian grandan taskon.

Nia jubileulo Gerrit Berveling skribis en reta diskuto, ke li plurfoje tralegis la Esperantan tradukon de Kalevala – tial estas nature dediĉi al li ĉi tiun studon pri la tradukado de la metriko kaj harmonio de la epopeo. Kiel oni povas transdoni en Esperanto la formon de epopeo, kiu devenas de ekster tiu kultursfero, de kiu la Esperanta poezio prunteprenis siajn ĉefajn formajn rimedojn?

La Esperanta Kalevala komenciĝas jene:

                            Menso mia estas ema, cerbo mia certe celas
                            kanti nun, komenci ruli tiujn riĉajn rasajn runojn,
                            kiujn la prapatroj pensis, kreis nia nobla gento.

Do, temas pri oktrokeaj versoj, kiuj ne havas rimojn sed utiligas aliteracion, ripeton de la samaj sonoj vortkomencaj. Meze de ĉiu verso, post la kvara trokea piedo, troviĝas cezuro, sentebla limo pli malforta ol la limo inter la versoj (Kalocsay k.a. 2021: 33–34, 54):

                            – v | – v | – v | – v || – v | – v | – v | – v

Tamen, kiam oni en Finnlando aŭ internacie parolas pri la metriko de Kalevala, oni celas versojn kvartrokeajn (kvankam ne tute en la sama senco kiel en Esperanto, kiel ni vidos). Ĉiuj pli fruaj tradukoj de Kalevala-stila folklora poezio en Esperanto, inkluzive tiujn de Leppäkoski mem, uzas kvartrokeajn versojn, do la jenan skemon:

                            – v | – v | – v | – v

Unuavide ŝajnas, ke Leppäkoski decidis nur presigi po du versojn sur ĉiu linio por faciligi la legadon kaj ŝpari spacon, tiel ke la cezuro meze de la linio estas fakte limo inter du kvartrokeaj versoj. En intervjuo dissendita de la Pola Radio en la 1970-aj jaroj, Leppäkoski tamen eksplicite diras, ke li tradukis oktrokee. Ni vidos poste, ke ĉi tiu solvo efektive donis pli da fleksebleco ol kvartrokea traduko.

Komparu nun la ĉi-supran komencon de la Esperanta Kalevala kun la finna originalo (kiu, ĉar kvartrokea, kompreneble havas ses versojn anstataŭ tri). Vi ne bezonas scii la finnan, gravas nur scii, ke la akcento estas ĉiam sur la unua silabo de la vorto, ne sur la antaŭlasta kiel en Esperanto. Du samaj vokaloj unu post la alia signas longan vokalon, do unu silabon; ankaŭ du malsamaj vokaloj unu post la alia ofte estas diftonge en la sama silabo, precipe se temas pri la unua silabo de la vorto. Jen la komenco de Kalevala en la originalo:

                            Mieleni minun tekevi,
                            aivoni ajattelevi
                            lähteäni laulamahan,
                            saa’ani sanelemahan,
                            sukuvirttä suoltamahan,
                            lajivirttä laulamahan.

Evidente la unua, dua kaj kvara versoj ne povas esti kvartrokeaj samsence kiel en la trokea metriko Esperanta, ĉar en ili nur la unua vortkomenca akcento, sed ne la sekvaj, falas sur la fortan silabon de la trokea piedo. Ekzemple en la unua verso la akcentitaj silaboj “mi‑” kaj “te‑” falas sur la malfortan silabon de la piedo:

                            Mie-le- | ni mi- | nun te- | ke-vi

Iusence ili tamen estas trokeaj versoj, kiel mi montros ĉi-sube, sed ĉiuokaze la finna metriko de Kalevala estas multe pli varia ol ĝiaj tradukoj en Esperanton kaj aliajn lingvojn. Kiel skribis Harri Laine en la postnoto de la dua eldono de la Esperanta Kalevala (p. 384), jen estas la defio de la tradukado: “trokea metriko, kies originala finna varieco facile paliĝas ĝis monotona tamburado en lingvoj kun malsimila strukturo de vortakcentoj kaj silablongoj”.

Ni do unue rigardu, kia estas la finna metriko de Kalevala, kaj poste pritraktu, kion diversaj tradukintoj faris por transdoni ĝin – kaj kio estas farebla en Esperanto por almenaŭ parte eviti la menciitan monotonecon.

La metriko de la finnaj kaj karelaj runoj

Kalevala reprezentas finnajn kaj karelajn kantatajn poemojn folklorajn, kiuj nomiĝas runoj. La terminon, devenantan de la finna runo ‘poemo’, uzis en Esperanto Kalocsay (1922) en la titolo de sia “Kongresa runo”, verkita en la metriko de Kalevala. Ĝi aperas ankaŭ en la traduko de Kalevala mem, ekzemple en la dua verso ĉi-supre; tamen, la Esperanta Kalevala pro iu kaŭzo nomas la ĉefajn ĉapitrojn “kantoj”, ne “runoj” kiel en la finna originalo. Oni ne konfuzu la vorton kun alia runo, litero en la iama skandinava alfabeto; la vortoj havas praan etimologian rilaton, sed en Esperanto temas pri du homonimoj.

La teksto de Kalevala estas nur malgranda ono de ĉiuj kolektitaj runoj. La plej granda eldono de la finna-karela runaro ampleksas 34 volumojn, enhavantajn ĉirkaŭ 90 mil apartajn poemojn. Ne ĉiuj estas rakontaj, ritaj kaj magiaj runoj kiel tiuj de Kalevala – ekzistas ankaŭ belaj lirikaj runoj. Iujn el la lirikaĵoj Lönnrot publikigis en la kolekto Kanteletar (1840), kiu do estas kvazaŭ fratino de Kalevala.

La runoj estis kantataj. Kvankam ilia metriko estas baze kvartrokea, la tipaj melodioj havas kvin mezurojn en ĉiu verso, tiel ke ambaŭ silaboj de la lasta piedo ricevas sian propran mezuron.

Por uzi la terminojn de la Parnasa gvidlibro (Kalocsay k.a. 2021), la metriko de la runoj estas piednombra sed kun silabmezuraj trajtoj. La baza ritmo estas piednombre kvartrokea, sed la lokojn de la vortkomencaj silaboj – kiuj ĉiam estas akcentataj en la finna – determinas ties longeco aŭ mallongeco. Mallongaj silaboj konsistas el konsonanto kaj unuopa mallonga vokalo, aŭ nur el unuopa mallonga vokalo; ĉiuj aliaj silaboj estas longaj. La ŝlosila regulo diras, ke longa vortkomenca silabo devas aperi kiel la forta (unua) silabo de trokea piedo, dum mallonga vortkomenca silabo devas aperi kiel la malforta (dua) silabo de trokea piedo. Ni reiru al nia ekzemplo ĉi-supra, la plej unua verso de Kalevala:

                            Mie-le- | ni mi- | nun te- | ke-vi

Kvankam “mi‑” kaj “te‑” estas vortkomencaj silaboj kaj tial akcentataj, ili estas ankaŭ mallongaj, kaj tial ili devas aperi kiel malfortaj duaj silaboj de siaj piedoj. Danke al tiu reciproka efiko inter la piednombra kaj silabmezura metrikoj, la runaj versoj ne fariĝas “monotona tamburado” de trokeoj, por uzi la esprimon de Laine. Sed la regulo pri la longaj kaj mallongaj silaboj koncernas nur la vortkomencajn (akcentatajn) silabojn; malsame ol ekzemple en la antikvaj helena kaj latina silabmezuraj metrikoj, oni ne konsideras la longecojn de ĉiuj silaboj.

Verso, en kiu almenaŭ unu vortkomenca akcento pro la menciita regulo ne falas sur la fortan silabon de trokea piedo, do verso, en kiu la kanta akcentado ne plene koincidas kun la vortakcentoj, nomiĝas rompverso (finne murtosäe). Proksimume duono de la versoj en Kalevala kaj Kanteletar estas rompversoj. Kiel ni vidis, la finna Kalevala eĉ komenciĝas per du rompversoj.

Efektive, la metriko de Kalevala havas ankaŭ aliajn regulojn ol la baza regulo ĵus klarigita. Jen unu ebla prezento de ĉiuj ĉefaj reguloj (laŭ Kallio 2021, kiu citas plian literaturon):

1. Ĉiu verso havas kvar trokeajn piedojn.

2. Longa akcentata silabo aperas nur kiel forta (unua) silabo de piedo.

3. Mallonga akcentata silabo aperas nur kiel malforta (dua) silabo de piedo.

4. La reguloj 2 kaj 3 tamen ne validas en la unua piedo de la verso, kiu povas komenciĝi ankaŭ per mallonga akcentata silabo; krome, la unua piedo povas esceptokaze esti eĉ trisilaba (tre escepte kvarsilaba), precipe se almenaŭ du el la silaboj estas mallongaj. Tipa ekzemplo estas verskomenca Tuo oli ‘tiu estis’, kiu estas trisilaba sed povas kalkuliĝi kiel unu piedo.

5. Verso ne povas finiĝi per unusilaba vorto.

6. Kvarsilaba aŭ pli longa vorto povas aperi nur en la komenco aŭ fino de la verso. Ekzemple la vorto Kalevala ‘mita hejmlando de praaj herooj’ povas aperi nur komence de la verso, kie ĝin permesas la regulo 4; fine de la verso ĝia mallonga komenca silabo “Ka‑” falus en malĝustan lokon en la tria trokea piedo, kontraŭ la regulo 3.

La harmonio en la runoj baziĝas neniam sur rimoj sed sur aliteracio, ripeto de la samaj vortkomencaj sonoj interne de la verso. Tre ofte oni ankaŭ ripetas la enhavon de la verso per dua verso proksimume samsignifa sed uzanta aliajn vortojn, tiel ke la du versoj enhave formas paron; tiu stila trajto estas nomata paralelismo. Se runojn prezentis pli ol unu runkantisto, unu kantis la unuan verson de la versparo kaj la alia(j) la duan. La paralelismo en Kalevala faciligis al Leppäkoski traduke parigi po du kvartrokeajn versojn en oktrokeajn.

Ĉar en Esperanto ne ekzistas mallongaj akcentataj silaboj samsence kiel en la finna – ĉiuj akcentataj silaboj estas metrike longaj – oni ne povas rekte kopii la metrikajn regulojn de la runoj por fari rompversojn. Ankaŭ la aliteracia harmonio bezonas ioman rekonsideron. Sed ni rigardu unue, en kiaj Esperantaj poemoj, krom en Kalevala mem, oni ĝis nun uzis la metrikon de Kalevala kaj aliaj runoj.

Esperantaj tradukoj de runoj antaŭ kaj post la traduko de Kalevala

Kiel en multaj aferoj en la Esperanta poezio, ankaŭ ĉi-teme ni devas komenci per Kálmán Kalocsay, kiu verkis sian poemon “Kongresa runo” en la metriko de Kalevala okaze de la 14-a Universala Kongreso de Esperanto en Helsinko en la jaro 1922. (Pri la kongreso mem legu en Buller 2022.) La poemo estis enprenita ankaŭ en la Esperantan Antologion redaktitan de William Auld, kiu do rigardis ĝin io pli grava ol nur porokaza ornamaĵo por la kongreso. Almenaŭ teknike ĝi estas bona, kun riĉaj aliteracioj, kvankam enhave ĝi pli multe ligiĝas al la “verdstela romantismo” de nia frua literaturo, simple laŭdante Esperanton kaj la kongreson. La unuaj versoj estas:

                            Vokas voĉ’ de Väinemöinen,
                            Vibras vok’ en vaga vento
                            Kaj ĝin muĝas malproksimaj
                            Montoj, maroj murmurantaj.

Parenteze, la nomo de Väinämöinen, la plej grava heroo de Kalevala, estas konsekvence misskribata en la tuta poemo, almenaŭ en la versio de la Esperanta Antologio. En la versioj publikigitaj en Finnlando la nomo kompreneble aperas ĝuste (Setälä 1967: 40–41).

En sia traduka antologio Eterna Bukedo (1931), Kalocsay publikigis la Esperantajn versiojn de tri lirikaj runoj el Kanteletar: “La knabino atendanta”, “Malsano nekonata”, “Helka dum paŝtado”. La unua el ili estas eble la plej fama lirikaĵo de la finna folkloro, admirata ankaŭ de pluraj eksterlandaj poetoj. Kalocsay tradukis ĉiujn tri kvartrokee, sed al la du unuaj li aldonis rimojn (laŭ la skemo aabbcc…), kiujn la originaloj malhavas; la trian li ornamis per aliteracioj, pli fidele al la originalo. Mi ne scias, kiuj alilingvaj tradukoj servis al Kalocsay en lia laboro, sed li certe sciis, ke neniu el la originaloj havas rimojn – ilin evidente postulis la idealoj de la tiutempa parnasisma skolo.

La konata finna esperantisto Vilho Setälä (1892–1985) tradukis Esperanten plurajn poemojn de Eino Leino (1878–1926), unu el la plej ŝatataj finnaj poetoj. Li publikigis la tradukojn en Malgranda Revuo (Leino 1946), poste ili estis represitaj en Setälä (1967), parte ankaŭ en Setälä (1950). Ĉar en multaj el siaj plej bonaj verkoj Leino uzis la metrikon de Kalevala, Setälä devis alfronti la demandon pri ties tradukado.

En 1946 Setälä publikigis ankaŭ la malgrandan poemaron Spegulo homarana (Erkko 1946), esperantigon de la verketo Suomalainen huoneentaulu (proksimume: “finnaj maksimoj”) de la poeto J. H. Erkko el la jaro 1900. Ankaŭ ĝi uzis la metrikon de Kalevala. La tradukoj de Setälä estas interesaj precipe ĉar li estas ĝis nun la sola, kiu provis krei Esperantan ekvivalenton por la rompversoj; pri tio mi donos ekzemplojn en la sekva sekcio.

Joh. Edv. Leppäkoski tradukis ne nur Kalevalan-n, sed ankaŭ lirikajn runojn el Kanteletar. Ili aperis dise kaj mi ne povis trasarki ekzemple diversajn periodaĵojn por trovi ĉiujn, sed tri el ili aperas en Setälä (1950), verko kun fotografaĵoj kaj poemoj pri infanoj: “Jam ekloĝu, sonĝo” (p. 11), “Laŭdu morgaŭ ĉevalidon” (p. 30) kaj “Lulkanto” (p. 43). Krome, en alia verko kompilita de Setälä troviĝas la traduko de la sama ampoemo, kiun Kalocsay tradukis sub la nomo “La knabino atendanta” (Leppäkoski 1967; vidu fine de tiu ĉi artikolo). En ĉiuj ĉi jam videblas la lerta tradukanto, kiu poste enmondigos la Esperant-lingvan version de Kalevala. Kiel menciite, en ĉi tiuj tradukoj Leppäkoski ankoraŭ uzis versojn kvartrokeajn – kvankam la tipografio aranĝo fare de Setälä ne ĉiam estas unusenca ĉi-rilate.

Post la apero de Kalevala ne troviĝas multaj ekzemploj de Kalevala-versoj. Neniu entreprenis pli vastan tradukadon de Kanteletar. Ankaŭ finnaj poetoj ne multe uzis la metrikon de Kalevala post Eino Leino, kiu restis iusence la lasta majstro ĉi-kampe, la lasta runisto.

Troviĝas tamen unu Kalevala-stila poemo en la sveda kosmo-epopeo Aniaro de Harry Martinson, tradukita Esperanten de William Auld kaj Bertil Nilsson (Martinson 1979: 131–135). La originalo estas kompreneble simple trokea, ĉar ankaŭ en la sveda ne eblas imiti la plenan variecon de la Kalevala-metriko. Pli precize, la poemo estas unue oktrokea, poste kvartrokea, almenaŭ laŭ la tipografia linidivido. Martinson elektis tian metrikon, ĉar la temo de la poemo (la 72-a kanto de Aniaro) rilatas al la “runa Karelujo”, en kiu la animo de la priskribata persono vivis “antaŭ naŭdek jarocentoj”. La traduko estas malriĉa de aliteracioj kaj havas eĉ unu fuŝe naŭtrokean verson: en la volbo kie sole la majstrinoj de la danco dormas (la sveda originalo estas regula: i det valv där blott allenast dansens mästarinnor sova; en Esperanto eblus tute simple skribi …la majstrinoj dancaj dormas).

La elstara estona Esperanto-poetino Hilda Dresen aperigis tradukon de partoj de la estona nacia epopeo Kalevipoeg en 1975 (Kreutzwald 1975). La metriko de la traduko estas kvartrokea, kaj Dresen majstre uzas ankaŭ aliteraciojn.

Fine, mi mem aperigis tradukon de la balado “Tuuri” de Eino Leino en Beletra Almanako (Leino 2022). Aliaj prijuĝu ĝian kvaliton, sed la tradukado interesigis min pri la temo de ĉi tiu artikolo – kaj donis ankaŭ praktikajn spertojn.

La tradukaj solvoj de Leppäkoski kaj aliaj tradukintoj

La Esperanta Kalevala komenciĝas per dusilabaj vortoj, el kiuj ĉiu koincidas kun unu trokea piedo:

Menso mia estas ema, cerbo mia certe celas

Tiaj versoj ja facile fluas en Esperanto, sed rapide fariĝas monotonaj. Tial gravas la iom alia strukturo de la dua kaj tria versoj:

                            kanti nun, komenci ruli tiun riĉajn rasajn runojn
                            kiujn la prapatroj pensis, kreis nia nobla gento.

En la unua hemistiko (duonverso) de ĉi tiuj versoj la vortoj kaj piedoj ne koincidas, kio variigas la ritmon. Rimarku ankaŭ, ke la oktrokea traduko de Leppäkoski donas pli da ritmaj alternativoj ol donus kvartrokea: ĉar kvartrokea verso havas mezan cezuron, oni tradukus ne kiujn la prapatroj pensis, sed prefere kiujn pensis || la prapatroj. Rigardu ankaŭ ĉi tiun verson en la enkonduka kanto:

                            inter niaj junaj idoj en generaci’ kreskanta

aŭ ĉi tiun:

                            Tiun kantis mia patro ĉe hakilteniltajlado

La esprimoj en generaci’ kreskanta kaj ĉe hakilteniltajlado funkcias pli bone kiel hemistikoj de oktrokea verso ol kiel memstaraj kvartrokeaĵoj.

Leppäkoski variigas la ritmon ankaŭ per transpaŝo, kie sintaksa vortgrupo transpaŝas la cezuron (Kalocsay k.a. 2021: 35–36). Jen kelkaj ekzemploj:

                            levis el ondaro iom || da genuo kaj skapolo
                            (unua kanto)

                            Spitas mi. Pereu tute || niaj subĉielaj ĝojoj
                            (sesa kanto)

                            por svatpeti la fieran || belulinon de l’ insulo
                            (dekunua kanto)

Rimarku, ke se li tradukus kvartrokee laŭ la originalo, ĉiuj ĉi tranpaŝoj estus versfinaj kaj tial pli drastaj. En la origina Kalevala versfinaj transpaŝoj ne aperas, sed Eino Leino ja uzis ilin en siaj Kalevala-metrikaj poemoj, kvankam ŝpareme. Efektive, Leppäkoski kelkfoje uzas versfinan transpaŝon eĉ en sia oktrokea metriko:

                            Ĵus hieraŭ, lastan fojon, frue dum mateno, sklavo
                            plugis sur serpenta kampo, erpis tra vipera agro
                            (dekdua kanto)

                            Li prikantis lunkreadon, sunmetadon kaj faradon
                            de aerkolonoj altaj kaj ĉielan stelkovradon.
                            (deksepa kanto)

Entute, la solvo de Leppäkoski por variigi la ritmon en Kalevala estas traduki oktrokee kaj utiligi transpaŝojn. Li tamen ne provis krei Esperantan ekvivalenton por la finnaj rompversoj; en la intervjuo de la Pola Radio li mem diras, ke la ritmo de Kalevala ne estas rekte tradukebla. Tamen, Vilho Setälä provis krei ekvivalenton de la rompversoj en siaj tradukoj de Kalevala-metrikaj poemoj, ekzemple en la jena traduko de Erkko (1946; ĉi tiu poemo troveblas ankaŭ en Setälä 1967: 148):

                            Kiel en arbar formiko
                            Serĉu la komunan bonon,
                            La socion supren levu.

                            Kune remu en konsento
                            Homan komunan boaton –
                            Celon ni certe atingos.

                            Vanta kverelo sen kaŭzo
                            ĝuo de menso malnobla.

Setälä ne uzis apostrofojn en siaj poemtradukoj, tial li skribas arbar, sed li certe akcentis la silabon bar. La kvar unuaj versoj estas regule kvartrokeaj, sed la kvar lastaj enhavas du daktilojn kaj unu trokeon:

                            – v v | – v v | – v

Kompreneble oni povas analizi ilin ankaŭ kiel unu trokeon kaj du amfibrakojn:

                            – v | v – v | v – v

…kaj tiam la skemo respondas al la stumblo difinita en la Parnasa Gvidlibro (Kalocsay k.a. 2021: 30–31): “anstataŭigon de tri jamboj aŭ trokeoj per du anapestoj aŭ amfibrakoj oni nomas stumblo”. En la daktila analizo, paro de tiaj versoj ritme similetas ankaŭ al la heksametro (Kalocsay k.a. 2021: 64–65), kvankam kompreneble ne koincidas kun ĝi.

Tiu tripieda skemo ne aperas en la ekzakte samaj lokoj kiel la rompversoj en la finna originalo, sekve estas klare, ke Setälä konceptis ĝin kiel regulan variaĵon de la Esperanta Kalevala-metriko, ĉiam uzeblan anstataŭ la kvartrokea skemo. Mi opinias, ke lia provo estas interesa, sed ne vere funkcias. La finnaj rompversoj enhavas rekoneblajn fonologiajn ecojn (mallongajn akcentatajn silabojn), kiuj determinas ilian uzon, dum la “Setälä-versoj”, por nomi ilin tiel, aperas, kiam la poeto decidas uzi ilin, kaj ili ne havas iun fonologian rekonilon. Sekve la efiko estas kvazaŭ la metriko ŝanĝiĝus meze de la poemo; oni ne perceptas la “Setälä-versojn” nur kiel porokazajn stumblojn (en la senco de la Parnasa Gvidlibro). En apartaj mallongaj poemoj tio eble iel-tiel funkcius (almenaŭ se oni ne ŝanĝus meze de la strofo, kiel ĉi-supre), sed en pli longa rakonta epopeo arbitra saltado inter du metrikaj skemoj estus ĝena. Tial estas kompreneble, ke Leppäkoski ne imitis Setälä-n en siaj tradukoj.

La kvara regulo de la finna Kalevala-metriko permesas naŭsilabajn versojn sub certaj kondiĉoj. Estas interese, ke en la manuskripta postlasaĵo de Leppäkoski, sed ne en la definitiva traduko, oni trovas kelkajn naŭsilabajn versojn (aŭ naŭsilabajn hemistikojn, sub oktrokea analizo):

                            Pli frua manuskripto: Menso mia multe emadas
                            Presita Kalevala: Menso mia estas ema

                            Pli frua manuskripto: Kanto el mia buŝo kuras
                            Presita Kalevala: Vortoj en la buŝo bolas

Sendube la definitivaj versioj estas pli bonaj kaj montras, ke Leppäkoski lertiĝis kiel tradukanto. Tamen indas demandi pri la kaŭzo, pro kiu li unue provis uzi naŭsilabajn versojn. En la dua ekzemplo ĉi-supra oni povus pensi, ke li intencis apliki la permeson uzi trisilaban unuan piedon laŭ la finna metriko (Kanto el | mia | buŝo | bolas), tamen tio ne klarigas la unuan ekzemplon (Menso | mia | multe e‑ | ‑madas). Mi supozas, ke li tiutempe aplikis specialan regulon por kalkuli la silabojn ĉe intervortaj hiatoj, kiam unu vorto finiĝas kaj la sekva komenciĝas per vokalo: li kalkulis multe emadas kiel kvarsilabaĵon kaj Kanto el kiel dusilabaĵon. En la sama manuskripto li eĉ skribas ĝis aŭdado de la amataj, kvankam la metriko ŝajnus postuli de l’ amataj (la presita Kalevala: por ke aŭdu posteuloj). La teĥnika termino por tio estas sinalefo, difinata jene: “En metriko, kunfando de la fina vokalo de vorto kun la komenca de la sekva, sen elizio skriba” (PIV 2020).

Poste Leppäkoski evidente forlasis la sinalefan regulon, sed de kie ĝi devenis? En sia traduko de La Floroj de l’ Malbono de Charles Baudelaire, Kalocsay kaj Waringhien (1957: 46) kelkfoje aplikas similan regulon, sed nur se la du vokaloj estas identaj. Pli verŝajna modelo estas la klasika latina poezio, en kiu oni ne skandas la vortfinan vokalon kiel apartan silabon, se la sekva vorto komenciĝas per vokalo, ekzemple en la fama heksametra verso de Katulo:

                            Ōd(ī) et amō. Quār(ē) id faciam fortasse requīris.

(En la traduko de nia jubileulo: Amon, malamon, kial mi sentas, vi certe scivolas, en Berveling 1998: 241.) Mi tamen ne konas la vivhistorion de Leppäkoski sufiĉe bone por povi klarigi, kiuvoje ĉi tiu latina sistemo (kiu aperas ankaŭ en iuj latinidaj lingvoj) povis influi lin. Certe dum lia tempo oni studis Latinon en pli multaj lernejoj ol nuntempe.

Dum kvartrokeo estas la plej baza metrika trajto de Kalevala (tamen oktrokeo en la Esperanta traduko), en ties harmonio plej gravas aliteracio, ripeto de la samaj vortkomencaj sonoj: menso mia estas ema, en pli riĉa kazo pli ol unu sono: cerbo mia certe celas. Estas notinde, ke la Parnasa Gvidlibro ne konas ĉi-specan aliteracion, ĉar por ĝi aliteracio estas nur ripeto de la samaj aŭ similaj konsonantoj, kaj ne nepre vortkomence (Kalocsay k.a. 2021: 41–42). Ĝi tamen mencias aliteracion ankaŭ aliloke kaj iom alisence, kiel rimedon de “primitivaj” ĝermanaj poemoj kun akcentnombra metriko, uzeblan ankaŭ en Esperanto (Kalocsay k.a. 2021: 58–59). Laŭ la Gvidlibro, “la aliteracion devas [en Esperanto] porti la konsonanto komencanta la akcentan silabon”, kun la ekzemploj Senfundo faŭkis, foris herboj kaj Ululas lupo ĉe gorĝo grota – en Ululas lupo kiel aliteraciaj estas indikataj nur la l-konsonantoj, ne la tuta silabo lu.

Krom ke la nur-konsonanta difino de aliteracio en la Parnasa Gvidlibro estas tro malvasta, la traduko de Kalevala ankaŭ dubigas la regulon, ke aliteracion devas porti la akcentataj silaboj: Leppäkoski aliteraciigas ĉefe vortkomencojn, eĉ se ili estas senakcentaj. Teorie oni povus pensi, ke tio estas nur nelerta transpreno el la finna, kie la vortkomencaj silaboj estas ĉiam akcentataj, sed praktike tio ja bele funkcias ankaŭ en Esperanto:

                            Kara frato, koramiko, kamarado kunkreskinta!
                            Venu kaj komencu kanti, kune nun kun mi recitu,
                            kiam ni de du direktoj reciproke nin renkontis.

Ekzemple kamarado kunkreskinta, komencu kanti, reciproke nin renkontis (kaj aliaj) perfekte funkcias kiel aliteracioj, kvankam la akcentataj silaboj ra…kin, men..kan, pro…kon estas tute malsimilaj. Efektive, unu el la verkintoj de la Gvidlibro, Kalocsay, mem aliteraciis ankaŭ per neakcentataj vortkomencoj en sia “Kongresa runo”:

                            La potenca praa patro
                            De la kantoj karesantaj,
                            La bravulo kun la brila
                            Balaanta blanka barbo
                            Kaj ĉe l’ koro kun kantelo

Verdire estas iom strange, ke malgraŭ la “Kongresa runo” kaj la kaloĉajaj tradukoj de la lirikaj poemoj el Kanteletar, la metriko kaj harmonio de la tradukoj de la finnaj-karelaj runoj estas pritraktataj nenie en la Gvidlibro.

En mia traduko de la balado “Tuuri” de Eino Leino (2022) mi uzis abunde vortkomencajn aliteraciojn same kiel Leppäkoski, sed sentis, ke aliteraciojn de akcentataj silaboj ne-vortkomencaj oni povas en Esperanto uzi kiel duarangan harmonian rimedon, precipe se temas pri pli ol unu sono, ekzemple Vi ricevis eĉ jarcenton. Kaj kompreneble la vort-internaj konsonantripetoj, laŭ la pli malvasta difino de la Parnasa Gvidlibro, estas tamen kelkfoje uzeblaj: Mi ne estas festa gasto.

Aliteracioj estas pli facilaj por tradukanto ol rimoj tiurilate, ke ili ne sekvas difinitan skemon: ili aperas kiam eblas, kaj oni ne bezonas meti ilin en la samajn lokojn kiel en la originalo. Krome, ĉar en Kalevala oni ofte ripetas la saman penson dufoje, oni povas unue traduki ĉefe la enhavon, poste elekti proksimumajn sinonimojn kiuj bone aliteracias. Sed povas esti, ke en iuj lokoj Leppäkoski sentis specialan devon aliteraciigi. Liaj manuskriptoj montras, ke li ne tuj elpensis la definitivan, riĉe aliteracian komencon de la Esperanta Kalevala. Kaj li ankaŭ zorge aliteraciigis ekzemple en la priskribo de la rapida skiado de Lemminkäinen, loko kiu estas multe citata en la finna originalo ĝuste pro sia trafa formo (dektria kanto):

                            tuli suihki suksiloista,
                            savu sauvojen nenistä

En la traduko de Leppäkoski:

                            fajro fulmis el la skioj, flamo flagris el bastonoj

En la intervjuo de la Pola Radio, Leppäkoski diras, ke li uzis aliteraciojn en pli lirikaj partoj de Kalevala, sed “preskaŭ forlasis” ilin en pli konkretaj lokoj. Li do donis prioritaton al la transdonado de la pli-malpli preciza enhavo de la originalo, eĉ se aliteracioj tiam ne troviĝas. Tial la enkonduka kanto de la Esperanta Kalevala kvazaŭ promesas pli da aliteracioj ol proponas iuj el la sekvaj kantoj, pli apogataj sur la enhavo.

Humphrey Tonkin (2020: 85) priskribas la du tradukojn de la ŝekspira Hamlet: tiu de Zamenhof celis ne nur redoni la tekston en Esperanto, sed alproprigi la tekston al la Esperanta literaturo; tiu de L. N. M. Newell emfazis fidelecon al la originalo. Reto Rossetti opiniis, ke oni devus traduki imagante, kiel Ŝekspiro skribus, se li skribus en Esperanto; por Newell, tio estis absurdaĵo, laŭ li oni devas fidele redoni tion, kion Ŝekspiro efektive diris. Kvankam Leppäkoski ja trovis tre multajn belsonajn Esperantajn aliteraciojn, li tamen unuavice celis tradukon fidelan, kelkloke eĉ klarigan. Mi mem, tradukante “Tuuri” de Eino Leino, agis alimaniere kaj provis imagi, kiel Leino skribus en Esperanto: se en la originalo multaj finnaj vortoj evidente staras en siaj versoj ĉefe por aliteracio, nenio malhelpas iuloke elekti en Esperanto iome alisignifajn vortojn ol en la originalo por krei aliteraciojn, se oni konservas la esencon de la enhavo. Sed estas kompreneble pli facile imagi “kiel Eino Leino skribus en Esperanto”, ĉar temas pri individua poeto, ol imagi, “kia estus Kalevala se temus pri Esperanta folkloro” – mi komprenas, kial Leppäkoski agis kiel Newell kaj ne volis tro tuŝi la originalon.

Antaŭ multaj jaroj unu eksterlanda esperantisto, laŭdante la tradukon de Kalevala, citis al mi admire la esprimon raŭpoj rampis sur la randoj – sed precize tian mi ne trovis! En la deksesa kanto troviĝas rano frajis en la mezo, raŭpoj rampis laŭ la flankoj, en la dudeksesa vermo krablas en la kruĉo, larvo lamas en l’ angulo, en la dudeksepa vermoj svarmas laŭ la randoj kaj lacertoj ĉirkaŭlamas (en ĉiuj kazoj temas pri abomeninda biertrinkujo proponata al la heroo). La harmonie perfekta raŭpoj rampis sur la randoj verŝajne naskiĝis en la menso de tiu samideano (aŭ eble en mia memoro tiom da jarojn post tiu renkonto?) – pruvante, ke la Kalevala-tipa aliteracio povas tute enhejmiĝi en Esperanto.

Kelkfoje aliteracion povas anstataŭigi alispeca harmonio, plej grave en la traduko de la ripetiĝanta verso vaka vanha Väinämöinen ‘fidinda maljuna V.’, kiun Leppäkoski sukcese tradukas per interna rimo: aĝa, saĝa Väinämöinen. Kaj kiel kuriozaĵon oni trovas almenaŭ en la dekdua kanto eĉ unu veran rimon, hazardan aŭ intencan:

                            Tamen la patrin’ avertis sian filon aventuran
                            kaj konsilis la edzino sian edzon kore duran

Fine, por ankoraŭ konkrete ilustri diversajn traduk-alirojn, mi prezentas tri Esperantajn versiojn de la plej fama ampoemo el Kanteletar, kiun tradukis kaj Kalocsay kaj Leppäkoski, kaj kiun ankaŭ mi iam tradukis, ankoraŭ ne konante la versiojn de miaj grandaj antaŭuloj. Oni vidas, ke Kalocsay ne uzas aliteracion, sed aldonis al la traduko rimojn, kiujn la originalo kompreneble ne konis. La “lupan sangon” de la originalo li tradukas per veneno, kvankam ekzemple lupsango estus same trisilaba kaj la vorto ne estas rima – sed mi ne scias, kiulingvan originalon li uzis. En la traduko de Leppäkoski la unufoja transpaŝo (…eĉ se lupon / sangolipe li similus) estas rimedo ne konata de la folklora poezio, sed, kiel menciita supre, ĝi ja estis uzata de Eino Leino. La tradukoj de Leppäkoski kaj mi ambaŭ uzas aliteraciojn sen rimoj, sed Leppäkoski iomete pli volas konservi la enhavon de la originalo, dum mi estas iomete pli preta oferi la precizan enhavon por ricevi bonajn aliteraciojn.

                            Kalocsay (1931), parto

                            La amat’ se venus foje,
                            Ho, se pasus li alvoje, […]
                            Mi la manon preme prenus,
                            Eĉ serpenton se ĝi tenus,
                            Kisojn al la buŝ’ mi ŝutus,
                            Eĉ venenon se ĝi gutus,
                            Mi sur liajn ŝultrojn falus,
                            Eĉ se l’ Morto tie palus,
                            Kuŝus mi ĉe lia flanko,
                            Eĉ se el ĝi fluus sango.

                            Leppäkoski (1967)

                            Se la koramik’ aperus,
                            voje venus la amato,
                            mi ekprenus lin je mano
                            eĉ se ĝi serpenton tenus,
                            lin mi kisus, eĉ se lupon 
                            sangolipe li similus,
                            poste al la kol’ mi saltus,
                            eĉ se tie mort’ atendus, 
                            plue mi ĉe li kuŝiĝus,
                            eĉ se sang’ apude ondus. 

                            Lindstedt (ne publikigita)

                            Se revenus la revato,
                            montrus sin la sopirato,
                            mi karesus manon karan
                            eĉ serpenton proponantan,
                            la karul’ ricevus kison
                            eĉ sur lipojn lupe sangajn,
                            al la kolo mi min kroĉus,
                            eĉ se morto min minacus,
                            apud la karul’ mi kuŝus,
                            eĉ se sango flanke fluus.

 

Literaturo uzita

Baudelaire, Charles (1957). La Floroj de l’ Malbono. (Tradukis K. Kalocsay kaj G. Waringhien.) La Laguna: J. Régulo.

Berveling, Gerrit (1998). Antologio Latina, vol. 1. Chapecó-SC: Fonto.

Buller, Osmo (2022). UK en 1922 – kulmino de la juna movado. Libera Folio 2022-10-16. https://www.liberafolio.org/2022/10/16/uk-en-1922-kulmino-de-la-juna-movado/ (legita 2022-12-15).

Erkko, J. H. (1946). Spegulo homarana. (Tradukis Vilho Setälä.) Helsinki: Esperanto-Instituto de Finnlando.

Kalevala (1964). Esperantigis Joh. Edv. Leppäkoski. Helsinki: Fondumo Esperanto.

Kalevala (1985). Tradukis Joh. Edv. Leppäkoski el la originalo kolektita de Elias Lönnrot. Helsinki: Esperanto-Asocio de Finnlando.

Kallio, Petri (2021). Kalevalanmitta ja muinaiskarjala. Virittäjä 3/2021, pĝ. 442–447.

Kalocsay, Kálmán [1922] (1984). Kongresa runo. Pĝ. 143–146 en Esperanta Antologio, red. W. Auld. Rotterdam: Universala Esperanto-Asocio.

Kalocsay, Kálmán (1931). Eterna bukedo. Poemoj el dek du lingvoj. Budapest: Literatura Mondo. Legebla ankaŭ ĉe https://egalite.hu/kalocsay/eterna.htm (legita 2022-12-15).

Kalocsay, Kálmán & Waringhien, Gaston (1957): Enkonduko, en Baudelaire 1957.

Kalocsay, Kálmán & Waringhien, Gaston & Bernard, Roger & Ruggiero, Nicola (2021). Parnasa gvidlibro. 4‑a eldono. Pisa: Edistudio.

Klemola, Irja (1965). Johan Edvard Leppäkoski 1964. Kalevala maailmalla. https://kalevalamaailmalla.kalevalaseura.fi/j-e-leppakoski/ (legita 2022-12-15).

Kreutzwald, Fr. R. (1975). Kalevipoeg. Estona popola eposo (fragmentoj). Tradukis Hilda Dresen. Tallinn: Eldonejo “Eesti Raamat”.

Leino, Eino (1946). Poemoj de Eino Leino. (Tradukis Vilho Setälä.) Malgranda revuo 1/1946, p. 10–17. http://www.tekstoj.nl/mr/MR461.pdf (legita 2022-12-15).

Leino, Eino (2022). Tuuri. El la finna tradukis Jouko Lindstedt. Beletra Almanako 44, p. 80–85.

Leppäkoski, Joh. Edv. (1967). Se la koramik’ aperus…, en Setälä (1967: 143).

Leppäkoski, Joh. Edv. (intervjuo). Terttu Tyynelä intervjuas J. E. Leppäkoski por Pola Radio “iam en la 1970-aj jaroj”. https://soundcloud.com/kalle-kniivil/leppakoski (aŭskultita 2022-12-15).

Leppäkoski, Joh. Edv. Manuskripta postlasaĵo konservata ĉe Esperanto-Asocio de Finnlando.

Martinson, Harry (1979). Aniaro. Tradukis William Auld kaj Bertil Nilsson. Malmö: Eldona Societo Esperanto.

PIV 2020. Plena Ilustrita Votaro. http://vortaro.net/ (legita 2022-12-15).

Setälä, Vilho (1950). Burĝonoj. Infanoj en poezio kaj fotografio. Helsinki: Eldono Vilho Setälä.

Setälä, Vilho (1967). Fortoj de l’ vivo. Helsinki: Fondumo Esperanto.

Tonkin, Humphrey (2020). Memoru ĉi praulojn: Eseoj pri Esperanto-literaturo. Novjorko: Mondial.